Δεν είναι δύσκολο για τον επισκέπτη που φτάνει στην πόλη Bayonne, στη Γαλλία, να καταλάβει πως «κάτι τρέχει» σε αυτή τη γωνιά της χώρας.
Τα στενά ξύλινα σπίτια της απλώνονται στις όχθες των ποταμών Nive και Adour, στην περιοχή Nouvelle-Aquitaine στα νοτιοδυτικά, και πρόκειται για μία άλλου είδους «Χώρα των Βάσκων», επί γαλλικού εδάφους και όχι ισπανικού, προφανώς.
Η γαλλική «Χώρα των Βάσκων» έχει πληθυσμό σχεδόν 300.000 κατοίκων, οι οποίοι όμως μοιράζονται γλώσσα και πολιτισμό με τους πάνω από δύο εκατομμύρια Βάσκους της Ισπανίας. Εκτός του ότι είναι πολύ λιγότεροι, θα δεις κανείς εδώ πολύ λιγότερο να ανεμίζει η ikurriña, η σημαία των Βάσκων. Ονόματα καταστημάτων, μενού εστιατορίων και πινακίδες δρόμων, όλα είναι γραμμένα κυρίως στα Γαλλικά παρά στα Euskara, τη γλώσσα των Βάσκων, η οποία, αντίθετα με ό,τι ισχύει στην Ισπανία, δεν είναι επισήμως αναγνωρισμένη στη Γαλλία.
«Η γλώσσα μας τείνει να εξαφανιστεί εδώ. Όλοι μιλούν γαλλικά» δηλώνει στο BBC ο Dante Edme-Sanjurjo. «Οι νέοι μαθαίνουν τη γλώσσα των Βάσκων σε ιδιωτικά και δημόσια σχολεία, αλλά το πρόβλημα είναι πως δεν τη χρησιμοποιούν. Υπάρχει μία απροθυμία στη χρήση της όταν μιλούν με κάποιον που δεν γνωρίζουν, είναι μία ‘ιδιωτική’ γλώσσα την οποία δεν μοιράζονται δημόσια».
Με στόχο να φέρει τη βασκική υπερηφάνεια πίσω στην περιοχή, το 2013, ο Edme-Sanjurjo και μερικοί εθελοντές λάνσαραν ένα τοπικό νόμισμα ισότιμο με το ευρώ. Επιδίωξή τους είναι να αναζωογονήσουν τον ενθουσιασμό για τις πολιτιστικές και γλωσσικές ρίζες τους αλλά και να κρατούν τα χρήματα μέσα στην γαλλο-βασκική περιοχή, υποστηρίζοντας έτσι τις τοπικές επιχειρήσεις.
Τον περασμένο Οκτώβριο, το λεγόμενο «μικρο-συνάλλαγμα», το eusko, έφτασε σε κυκλοφορία το ένα εκατομμύριο, κι έγινε το πιο πετυχημένο από τα αντίστοιχα νομισματικά πειράματα στην Ευρώπη.
Σήμερα, 17 τοπικές αρχές και 820 καταστήματα, επιχειρήσεις και ενώσεις μέσα στη γαλλική Χώρα των Βάσκων αποδέχονται το eusko ως νόμιμο στις συναλλαγές τους. Σύμφωνα με την οργάνωση Euskal Moneta, της οποίας ηγείται ο Edme-Sanjurjo και η οποία διαχειρίζεται και εκτυπώνει το νόμισμα, τουλάχιστον δύο νέοι λογαριασμοί eusko ανοίγουν καθημερινά.
Οι επιχειρήσεις που συμμετέχουν στο εγχείρημα ενθαρρύνονται να γίνουν «δίγλωσσες». «Ενθαρρύνουμε τους ιδιοκτήτες να μαθαίνουν λίγες λέξεις, ένα καλωσόρισμα, στη γλώσσα των Βάσκων και να έχουν μερικές πινακίδες στη γλώσσα αυτή στον χώρο. Παρέχουμε τις μεταφράσεις δωρεάν χάρη» εξηγεί ο Edme-Sanjurjo. «Αυτό δίνει την ευκαιρία στους νέους να δουν το βασκικό στοιχείο στη δημόσια ζωή και να μην ντρέπονται πλέον».
Παρότι η ιδέα του να εκτυπώνει κανείς τα δικά του χρήματα μοιάζει μάλλον παράδοξη, η κίνηση της Bayonne είναι κάθε άλλο παρά καινούρια. Μάλιστα και η Euskal Moneta αποτελεί «πνευματικό τέκνο» του Chiemgauer, του μικρο-νομίσματος που χρησιμοποιείται στην περιοχή Chiemgau της Βαυαρίας από το 2003. Σήμερα, σύμφωνα με το BBC, υπάρχουν τουλάχιστον 10.000 μικρο-νομίσματα σε όλο τον κόσμο, εκ των οποίων 60 στη Γαλλία, η οποία τα νομιμοποίησε το 2014.
Τα περισσότερα από τα τοπικά νομίσματα που κυκλοφορούν στην Ευρώπη είναι διαθέσιμα μόνο σε πολύ μικρή κλίμακα, τόσο μικρή που ακόμα και ορισμένοι ντόπιοι δεν ξέρουν ότι υπάρχουν. Για παράδειγμα, υπάρχει η λίρα του Brixton στο νότιο Λονδίνο. Και η ισπανική Χώρα των Βάσκων έχει πολλά δικά της τοπικά νομίσματα σε κυκλοφορία, όπως το ekhi, αλλά κανένα αρκετά υπολογίσιμο ώστε να κοντράρει το eusko.
Αυτό που φαίνεται να το κάνει να ξεχωρίζει είναι η προσαρμοστικότητά του. από τη στιγμή που ξεκίνησαν οι online λογαριασμοί eusko το 2017- κι έγινε έτσι το πρώτο τοπικό νόμισμα στη Γαλλία που πρόσφερε και ψηφιακά και χάρτινα νομίσματα- ο ρυθμός υιοθέτησής του δεν σταμάτησε να αυξάνεται.
Σήμερα, κάθε μήνα ανταλλάσσονται 60.000 eusko από ευρώ, σύμφωνα με τη Euskal Moneta, η οποία έχει προσελκύσει την προσοχή κι άλλων ευρωπαϊκών κοινοτήτων που ελπίζουν να επαναλάβουν την επιτυχία της.
«Το Ινστιτούτο Κυκλικής Οικονομίας της Ουαλίας προετοιμάζει μία έκθεση για την ουαλική κυβέρνηση. Η βελγική ομοσπονδία εναλλακτικής οικονομίας, που υποστηρίζει πάνω από είκοσι βελγικά τοπικά νομίσματα, είναι επίσης σε επαφή με τη Euskal Moneta. Και επικοινωνούν μαζί μας τακτικά από την Ισπανία» σχολιάζει στο BBC ο Jean-René Etchegaray, δήμαρχος του Bayonne και πρόεδρος της Κοινότητας των Βάσκων.
Δεν είναι πάντως εύκολο να ξεκινήσει κανείς ένα νέο μικρο-νόμισμα, όπως εξηγεί ο Edme-Sanjurjo. Χρειάζεται πολλή δουλειά για να πείσεις το καχύποπτο κοινό.
«Αρχικά, η εισαγωγή του eusko ήταν δύσκολη» θυμάται ο Edme-Sanjurjo. «Κανείς δεν ήξερε για τα τοπικά νομίσματα. Μας έλεγαν: “Θέλετε να πάρω κι άλλο ένα νόμισμα; Χάρη στο ευρώ τελειώσαμε με το φράγκο και την πεσέτα, και τώρα θέλετε να το αλλάξετε πάλι;”. Ήταν παράξενο και δεν έγινε δεκτό θερμά στην αρχή».
Αλλά το eusko ξεπέρασε γρήγορα την κριτική, πετυχαίνοντας μια σχετικά μεγάλη κυκλοφορία στον μικρόκοσμο των τοπικών νομισμάτων. «Μέσα στο πρώτο εξάμηνο της κυκλοφορίας του είχε την πρωτιά μεταξύ των τοπικών νομισμάτων στη Γαλλία» λέει ο ίδιος.
Παρότι οι περισσότερες πινακίδες καταστημάτων εξακολουθούν να είναι γραμμένες στα γαλλικά, οι επισκέπτες που φτάνουν στο Bayonne μπορούν επίσης να δουν πινακίδες στα γαλλικά και τα Euskara: «Αποδεχόμαστε eusko».
Υπάρχουν δύο τρόποι για να αποκτήσει κανείς eusko. Πρώτον, μπορεί να ανοίξει λογαριασμό στη Euskal Moneta, πληρώνοντας ετησίως κατ’ ελάχιστον 12 ευρώ κι επιλέγοντας για στήριξη έναν τοπικό οργανισμό, όπως μία επιχείρηση, τη σχολή εκμάθησης της βασκικής γλώσσας ή έναν παιδικό ποδοσφαιρικό σύλλογο. Έτσι, όποτε το νέο μέλος ανταλλάσσει ευρώ για eusko, ο επιλεγμένος οργανισμός παίρνει μπόνους 3% επί του ποσού. Ο Edme-Sanjurjo κάνει λόγο για «συλλογικό όφελος».
Τα eusko μπορεί να θυμίζουν λίγο τα λεφτά από τη Μονόπολη, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν είναι αυθεντικά. Υπάρχουν πολλά χαρακτηριστικά ασφαλείας, όπως το ειδικό μελάνι, μία μεταλλική λωρίδα και κάτι ακόμα που παραμένει κρυφό για να αποτραπούν απόπειρες πλαστογραφίας.
Κι αυτό γιατί η προστασία του νομίσματος θα προστατέψει την αξία του ως εναλλακτικό οικονομικό στοιχείο αλλά και τα οφέλη που παρέχει στην κοινότητα. Στο σχολείο Poloko Hiriondo Ikastola, το σχολείο Euskara της Bayonne, 19 από τος 58 οικογένειες πληρώνουν τις οφειλές τους με eusko. Για ένα μικρό σχολείο, με 82 παιδιά, το όφελος είναι πραγματικό: Από το πρόγραμμα eusko συγκεντρώνεται ποσό ίσο με χίλια ευρώ τον χρόνο, το οποίο επενδύεται στην αγορά βιβλίων και χαρτικών αλλά και στην προετοιμασία πιο υγιεινών γευμάτων για τους μαθητές.
«Το eusko είναι σημαντικό εργαλείο για τη στήριξη της κουλτούρας μας» δηλώνει η διευθύντρια Maia Duhalde. «Ενθαρρύνει την κοινωνία να μάθει Euskara εκτός του σχολείου. Όσο πιο “ορατή” είναι η γλώσσα, τόσο περισσότερο ενθαρρύνεται κόσμος να τη μάθει, ή εκείνοι που την ξέρουν, να τη χρησιμοποιούν περισσότερο».
Όπως είναι λογικό, η Euskal Moneta έχει κάνει τέτοιο προγραμματισμό ώστε ο κόσμος που αποκτά eusko να τα κρατά ή να τα ξοδεύει. Η επιστροφή σε ευρώ έχει τέλος 5%, κι έτσι οι κάτοχοί του έχουν ένα κίνητρο να τα κρατούν στην τοπική οικονομία.
«Σε ποσοστό 84% οι επιχειρήσεις ποτέ δεν αντάλλαξαν eusko με ευρώ. Πάντα βρίσκουν έναν τρόπο να τα χρησιμοποιήσουν σε συναλλαγές με άλλες επιχειρήσεις» λέει ο Edme-Sanjurjo. «Στη Γαλλία και στη Χώρα των Βάσκων πιστεύουμε στο «ζήσε και δούλεψε στη χώρα σου», το δικαίωμα να ζεις και να δουλεύεις εκεί που γεννήθηκες. Στην περιοχή μας δεν υπάρχουν εργοστάσια ή μεγάλα πανεπιστήμια, οπότε πρέπει να αναπτύξουμε δραστηριότητες για τους ανθρώπους ώστε να μη χρειαστεί να φύγουν για να δουλέψουν αλλού».
Οι περισσότεροι ιδιοκτήτες επιχειρήσεων στο Bayonne, που χρησιμοποιούν eusko, το έκαναν πρωτίστως για τα οικονομικά οφέλη. Μία καταστηματάρχης εξήγησε πως το έκανε για να υποστηρίξει τους τοπικούς εμπόρους και για την αναδιανομή της τοπικής αγοράς.
«Δημιουργεί μία κοινότητα και νέους δεσμούς ανάμεσα στους ανθρώπους» πρόσθεσε.
Ορισμένοι κάτοικοι, με τους οποίους μίλησε το βρετανικό δίκτυο, δεν ενδιαφέρονται για το ενδεχόμενο αυτονομίας.
Ο Edme-Sanjurjo έχει κάτι άλλο να πει για το θέμα. «Αρχίζουμε να ακούμε περισσότερο Euskara στην καθημερινότητά μας. Αλλά δεν είναι αρκετό. Πρέπει να κάνουμε τους ανθρώπους να είναι περήφανοι που μιλούν τη γλώσσα των Βάσκων και να κινητοποιήσουμε τους νέους εδώ να τη μάθουν και να τη διδάξουν στα παιδιά τους. Αυτός είναι ο τρόπος που ακολουθούν στην Καταλονία. Θα πάρει μερικές δεκαετίες αλλά θα εργαστούμε σκληρά για να το πετύχουμε».