Μπορούν οι σύγχρονες πόλεις να γίνουν φιλικές προς τους ποδηλάτες στις καθημερινές τους μετακινήσεις; Η εμπειρία δείχνει πως με την τήρηση κανόνων και την απαραίτητη παιδεία μπορούν, και τα οφέλη είναι τότε πολλαπλά. Τόσο για τους ποδηλάτες, που εξασφαλίζουν καθημερινή άσκηση σε μετακινήσεις που θα έκαναν ούτως ή άλλως- χωρίς να παραβλέπει κανείς και την ευχαρίστηση της μετακίνησης σε δύο ρόδες- όσο και για τις πόλεις, που εξασφαλίζουν ένα ποσοστό «καθαρών» μετακινήσεων, μια ανάσα στα επιβαρυμένα αστικά περιβάλλοντα.
Πολλές φορές όμως το περιβάλλον είναι εχθρικό. Μπορεί να μην υπάρχουν οι κατάλληλες υποδομές- και φυσικά η απαραίτητη εκπαίδευση – αλλά συχνά είναι η οδηγική συμπεριφορά στους δρόμους που βάζει τον πιο «αδύναμο» σε δύσκολη θέση. Φαινόμενο που παρατηρείται σε πολλές πόλεις, παγκοσμίως, αλλά σε κάποιες μάλλον περισσότερο. Όπως στην Γκαμπορόνε της Μποτσουάνα, όπου η μετακίνηση με ποδήλατο συνοδεύεται από τέτοιο κοινωνικό στίγμα, που οι δρόμοι χαρακτηρίζονται «πιο επικίνδυνοι από λιοντάρια».
«Θα σε χτυπήσω με αυτό το αυτοκίνητο». Ο Mpaphi Ndubo θυμάται τον οδηγό ενός ανοιχτού φορτηγού να τον απειλεί, ενώ ο ίδιος μετακινούνταν με το ποδήλατό του με ασφάλεια στην απέναντι πλευρά του δρόμου. Ήταν όμως συνηθισμένος σε αυτού του είδους τις απόπειρες εκφοβισμού. «Δεν θα έπρεπε να βρίσκεσαι στον δρόμο» είχαν προσθέσει οι επιβάτες του φορτηγού, συμπληρώνοντας την απειλή του οδηγού.
Είναι ένα παράδειγμα από τις πολλές κακές συμπεριφορές με τις οποίες έρχονται οι ποδηλάτες αντιμέτωποι στους δρόμους της Γκαμπαρόνε. Επειδή οι οδηγοί οχημάτων πληρώνουν τέλη κυκλοφορίας, νομίζουν πως οι δρόμοι τους ανήκουν, εξηγεί ο Ndubo στο BBC. Ο ίδιος ασχολείται επαγγελματικά με τα ποδήλατα και αυτά είναι ο μοναδικός τρόπος μετακίνησής του στην Γκαμπαρόνε εδώ και 22 χρόνια.
«Ειλικρινά, έχουν κάνει τους δρόμους πιο επικίνδυνους από λιοντάρια» λέει χαρακτηριστικά.
Η εχθρική συμπεριφορά των οδηγών προς τους ποδηλάτες προέρχεται από μια βαθιά ριζωμένη πεποίθηση πως η ποδηλασία είναι για τους φτωχούς. Στη σύγχρονη Μποτσουάνα, οι οδηγοί απολαμβάνουν τον σεβασμό που συνοδεύει το να έχει κανείς δικό του αυτοκίνητο, σε αντίθεση με το ποδήλατο, που θεωρείται πια παρωχημένο.
Ωστόσο αυτή η προτίμηση για τα μηχανοκίνητα οχήματα φέρνει μαζί της κι ένα πρόβλημα. Ο αριθμός των καταχωρημένων οχημάτων στην Μποτσουάνα διπλασιάστηκε την τελευταία δεκαετία. Τα δύο τρίτα εξ αυτών εγγράφηκαν στην Γκαμπαρόνε, όπου η πλειονότητα είναι εισαγωγές από δεύτερο χέρι. Πολλά εισαγόμενα οχήματα στην περιοχή δεν ανταποκρίνονται στα όρια εκπομπής αερίων στις χώρες προέλευσής τους αλλά ούτε συντηρούνται ούτε ελέγχονται για τις εκπομπές αερίων.
«Η κατάσταση με τη ρύπανση του αέρα στην Γκαμπαρόνε είναι ανησυχητική. Η πόλη μεγαλώνει και η αστική μετανάστευση σημαίνει ακόμα περισσότερα αυτοκίνητα» λέει ο Wiston Modise, ερευνητής της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στο Πανεπιστήμιο της Μποτσουάνα. «Η αυξημένη κίνηση μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα υψηλά επίπεδα ρυπαντών, όπως το μονοξείδιο του άνθρακα, οξείδια του αζώτου, μόλυβδος, που αποτελούν σημαντικές απειλές για την ανθρώπινη υγεία, ειδικά στις ώρες αιχμής του πρωινού και του απογεύματος. Οι άνθρωποι που μετακινούνται στην πόλη μπορεί να αντιμετωπίσουν ασθένειες του αναπνευστικού».
Το αποτέλεσμα είναι πως ο τεράστιος αριθμός κακοσυντηρημένων οχημάτων συμβάλλει σημαντικά στη ρύπανση του αέρα στην Γκαμπαρόνε, η οποία κατατάσσεται τακτικά στις πόλεις με τη χειρότερη ποιότητα αέρα στον κόσμο.
Για τον Mpaphi Ndubo, η απάντηση είναι απλή: η προώθηση της ποδηλασίας στην πόλη, ως εφικτή οικονομικά, ευέλικτη και «πράσινη» μετακίνηση. Εκείνος θέλει η Μποτσουάνα να «ερωτευτεί» και πάλι τα ποδήλατα.
Ο Ndubo μεγάλωσε στο χωριό Masukwane, στον βορά της Μποτσουάνα, όταν ακόμα η ποδηλασία έχαιρε αναγνώρισης και εκτίμησης. «Όταν ήμουν μικρός, ο πατέρας μου αγόρασε ένα ποδήλατο, με το οποίο η μητέρα μου μας μετέφερε στην κλινική» θυμάται. Η μητέρα του έβαζε το πιο μικρό παιδί στην πλάτη της και είτε ο Ndubo είτε ο μεγαλύτερος αδελφός του καθόταν στη σχάρα.
Σε ένα άλλο χωριό στη βόρεια Μποτσουάνα, το Sinete, ο ρόλος του ποδηλάτου στο παρελθόν της χώρας τιμάται με τη μορφή του αγώνα Dengenzela Bicycle Race.
Σε αυτόν τον ετήσιο διαγωνισμό, οι μεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες αγωνίζονται μεταφέροντας έναν κουβά νερό στο κεφάλι τους, ένα ψεύτικο μωρό στις πλάτες τους και 25 λίτρα νερό στη σχάρα του ποδηλάτου τους. Το να κάνει κανείς ποδήλατο με αυτά τα «βάρη» αντιγράφει τον τρόπο που κάποτε τα ποδήλατα χρησιμοποιούνταν κατά κόρον στην Μποτσουάνα.
Αυτή την «εορταστική» προσέγγιση του ποδηλάτου στο Sinete δεν τη συμμερίζεται η υπόλοιπη Μποτσουάνα. Ανοίγοντας την επιχείρησή του, AYS Cycling Solutions, ο Ndubo διαπίστωσε ακριβώς πόσο βαθιές ρίζες έχει η νοοτροπία που θέλει το αυτοκίνητο status symbol στην Γκαμπαρόνε.
«Η ιδέα μου έγινε δεκτή θετικά από τους εμπόρους. Όταν επρόκειτο να κάνω την παράδοση, μου γύρισαν την πλάτη« περιγράφει. Η παράδοση ποδηλάτων για τις καθημερινές μετακινήσεις δεν θεωρήθηκε αποτελεσματικό business plan, καθώς τα καταστήματα με ποδήλατα θεωρούνταν ενδιαφέροντα μόνο για όσους έκαναν ποδηλασία ως άθλημα, όχι για τις καθημερινές μετακινήσεις. Οπότε, για να προχωρήσει το σχέδιό του, ο Ndubo έγινε έμπορος ο ίδιος. «Γενικά οι άνθρωποι καλωσόρισαν τα προϊόντα, αλλά δεν τα αγόραζαν. Σκέφτομαι πως η επιχείρησή μου ήταν πρώιμη. Παρότι η ποδηλασία είναι πολύ μπροστά στον ανεπτυγμένο κόσμο, εμείς εδώ είμαστε ακόμα δεκαετίες πίσω στην ανάπτυξη».
Ήταν μια αποκαρδιωτική αρχή. Ο Ndubo βρέθηκε να έχει στην κατοχή του έναν μεγάλο στόλο ποδηλάτων, για τα οποία όμως ενδιαφέρονταν πολύ λίγοι αγοραστές. Δεν τα παράτησε όμως. Ίδρυσε μία ΜΚΟ, τη Cycling Embassy Botswana. Μέσω αυτής εκπαιδεύει τους ντόπιους για τα οφέλη της ποδηλασίας στο περιβάλλον και την υγεία και προσφέρει μαθήματα εκμάθησης για να βοηθήσει τους ανθρώπους να κάνουν ποδήλατο. Έγινε επίσης «bicycle mayor» της Γκαμπαρόνε, με την υποστήριξη του BYCS, οργανισμού με έδρα το Άμστερνταμ που ενθαρρύνει την ποδηλασία σε διάφορες πόλεις σε όλο τον κόσμο.
Ο πρεσβευτής της ΕΕ στην Μποτσουάνα Jan Sadek αγωνίζεται επίσης για την προώθηση της ποδηλασίας στην Γκαμπαρόνε. «Η συζήτηση για τη ρύπανση και την κλιματική αλλαγή με ενέπνευσε να προωθήσω την ποδηλασία στην Μποτσουάνα ως τρόπο μετακίνησης» εξηγεί, καθώς και ο ίδιος μετακινείται με ποδήλατο από και πως τη δουλειά του, όταν βρίσκεται στην Μποτσουάνα.
Για τον Sadek αυτό δεν είναι κάτι δύσκολο, καθώς ο ίδιος κάνει ποδήλατο από τα επτά του χρόνια. Όταν διορίστηκε στην Μποτσουάνα το 2018, πήρε μαζί του το παλιό του ποδήλατο, το οποίο είχε οδηγήσει στη Σουηδία, την Τσεχία, τη Ρωσία, τη Λευκορωσία, τη Σουηδία και το Σουδάν.
«Σε πολλούς στην Γκαμπαρόνε αρέσει που με βλέπουν στους δρόμους, αλλά κάποιοι θα ήθελαν να μην είμαι εκεί» περιγράφει στο BBC. «Ειδικά οι οδηγοί ταξί, εκνευρίζονται από την παρουσία μου στον δρόμο». Υπάρχουν βέβαια κι εκείνοι που τον χαιρετούν ενθουσιασμένοι, καθώς τους κάνει μεγάλη εντύπωση που τον βλέπουν να μετακινείται με ένα τόσο «αναξιοπρεπές» στα μάτια τους μέσο μεταφοράς. Όπως λέει ο ίδιος, έχει εμπνεύσει ακόμα δύο ανθρώπους, που πλέον κι εκείνοι μετακινούνται τακτικά με ποδήλατο, ενώ και άλλοι έχουν εκφράσει ενδιαφέρον.
Αργά αργά, η νοοτροπία στην Γκαμπαρόνε φαίνεται να αλλάζει. «Το ποδήλατο είναι τέλεια λύση για τη ρύπανση του αέρα στην Γκαμπαρόνε» δηλώνει η περιβαλλοντολόγος Opha Pauline Dube από το Πανεπιστήμιο της Μποτσουάνα, και κάτοικος της πόλης. «Πρέπει να περιορίσουμε την ατμοσφαιρική ρύπανση ώστε να μην εκτίθεται κανείς σε επίπεδα υψηλότερα από αυτά που ορίζει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας» τονίζει.
Τα επίπεδα ρύπανσης στην Μποτσουάνα υπερβαίνουν συχνά τις οδηγίες του ΠΟΥ για συγκεκριμένα στοιχεία, όπως το όζον, το διοξείδιο του αζώτου και το διοξείδιο του θείου. Εκτός των καυσαερίων από τα οχήματα, η Μποτσουάνα αντιμετωπίζει πρόβλημα με την ατμοσφαιρική ρύπανση από τη βιομηχανία και την οικιακή θέρμανση, καθώς πολλοί εξακολουθούν να χρησιμοποιούν παραδοσιακά καύσιμα για τη θέρμανση και το μαγείρεμα.
Ωστόσο το μεγαλύτερο εμπόδιο στην επιστροφή του ποδηλάτου ως δημοφιλές μέσο μεταφοράς είναι η απουσία υποδομών- μεταξύ άλλων επαρκείς λεωφορειολωρίδες, ντους στους χώρους εργασίας και χώροι αλλαγής ρούχων. Χωρίς αυτά, η άποψη των πολιτών για το ποδήλατο δεν θα αλλάξει, λέει η Dube. Πρόσφατα παρέλαβε ένα ποδήλατο ως δώρο, αλλά ακόμα δεν έχει μάθει να το οδηγεί. «Και οι δύο γονείς μου ήταν ποδηλάτες, αλλά σταμάτησαν να χρησιμοποιούν τα ποδήλατά τους μόλις απέκτησαν αυτοκίνητο» λέει. «Οπότε το ποδήλατο εξαφανίστηκε από το σπίτι μας». Παρά τα μειονεκτήματα, εκείνη προτίθεται να ξεπεράσει τον φόβο της για τις πτώσεις και να μάθει να το οδηγεί.
Η ΜΚΟ Cycling Embassy Botswana αγωνίζεται για την προώθηση υποδομών και αλλαγών που θα κάνουν την πόλη ασφαλέστερο περιβάλλον για τους ποδηλάτες, συμβάλλοντας στην ευρύτερη επίτευξη των στόχων που έχει θέσει ο ΟΗΕ για τη βιώσιμη ανάπτυξη.
«Όταν ξεκίνησα αυτή την επιχείρηση, ήθελα να αντιμετωπίσω και το πρόβλημα της πολύ αυξημένης κίνησης στην πόλη» εξηγεί ο Ndubo. «Αλλά καθώς περνούσε ο καιρός, κατέληξα να αγωνίζομαι και για την κλιματική αλλαγή, επειδή τα ποδήλατα είναι οικολογικά».
Αν και το πελατολόγιό του είναι ακόμα μικρό, ο Ndubo είναι ικανοποιημένος με την πολλά υποσχόμενη λίστα πελατών του, στην οποία περιλαμβάνονται φοιτητές πανεπιστημίου και κυβερνητικοί αξιωματούχοι. Το δίκτυό του με ανθρώπους που αγαπούν το ποδήλατο επίσης μεγαλώνει. Μάλιστα πλέον διαθέτει και δύο ηλεκτρικά ποδήλατα που ο κόσμος νοικιάζει τακτικά.
Στόχος του Ndubo είναι με τον καιρό να αμβλύνει το κοινωνικό στίγμα του ποδηλάτου στην Γκαμπαρόνε. Ελπίζει πως μια μέρα οι κάτοικοι της πόλης μπορεί να βλέπουν το ποδήλατο με την ίδια εκτίμηση και τον σεβασμό που βλέπουν οι κάτοικοι του Sinete τις γυναίκες να κάνουν πετάλι προς τη γραμμή του τερματισμού. Και, ανακαλύπτοντας εκ νέου την αγάπη για το ποδήλατο, η πόλη του να απολαμβάνει και πιο καθαρό αέρα.