Έχετε ακούσει ποτέ για την ιστορία μιας μάχης με μάγους που έλαβε χώρα όταν χτιζόταν μια από τις πρώτες εκκλησίες;
Ή για κείνη τη φορά που ένας συνοριοφύλακας αψήφησε τον ίδιο τον Ηρώδη και έσωσε τη ζωή του Χριστού;
Πιθανότατα όχι, γιατί τέτοια περιστατικά δεν περιλαμβάνονται στον επίσημο Κανόνα της ορθόδοξης εκκλησίας.
Πρόκειται για κείμενα απόκρυφα, που κόπηκαν από την Καινή Διαθήκη, καθώς δεν ακολουθούσαν την επίσημη διδασκαλία που ορίζει και ρυθμίζει τη χριστιανική πίστη.
Η απόκρυφη χριστιανική φιλολογία ωστόσο, παρά τις καταδίκες, έχει τροφοδοτήσει γόνιμα πολλές φορές τη λαϊκή ευσέβεια και την εκκλησιαστική τέχνη και κάποια πράγματα που γράφονται εκεί έχουν επιβιώσει στη χριστιανική παράδοση (όπως σκηνές από το Πρωτοευαγγέλιο του Ιακώβου).
Μια τέτοια σειρά απόκρυφων κειμένων μεταφράστηκαν πρόσφατα στα αγγλικά και κυκλοφόρησαν σε βιβλίο για πρώτη ποτέ φορά.
Η έκδοση εξάλλου απόκρυφων κειμένων χαιρετίζεται πάντα ως μεγάλο εκδοτικό γεγονός, καθώς σπανίως έχει τη δυνατότητα το πλατύ κοινό να έρθει σε επαφή με αρχαία κείμενα που, όποια κι αν είναι η φύση τους, μεταφέρουν το πνεύμα και τα ήθη μιας άλλης εποχής.
Οι θεολόγοι γνωρίζουν πλέον πως περισσότερα από 300 τέτοια απόκρυφα κείμενα (ευαγγέλια, πράξεις, επιστολές και αποκαλύψεις) έχουν επιβιώσει ως τις μέρες μας.
Μερικά από αυτά έφτασαν ως το πόνημα του Tony Burke, καθηγητή πρωτοχριστιανικών σπουδών στο York University του Τορόντο, που εκδόθηκε ως δεύτερος τόμος του «New Testament Apocrypha» το καλοκαίρι του 2020.
Εδώ μας παρουσιάζει στα αγγλικά 29 ιστορίες από ισάριθμα απόκρυφα κείμενα. «Τα απόκρυφα κείμενα ήταν αναπόσπαστο κομμάτι στις πνευματικές ζωές των χριστιανών πολύ μετά το φαινομενικό κλείσιμο του Κανόνα», αποκαλύπτει ο ακαδημαϊκός, «οι φωνές για να αποφεύγονται ή ακόμα και να καταστρέφονται τέτοια λογοτεχνήματα δεν ήταν πάντα αποτελεσματικές».
Μέχρι να αποφασίσει η εκκλησιαστική γραμματεία ποια κείμενα μετέφεραν την αλήθεια και ποια ήταν ψευδεπίγραφα, απόκρυφα, αντιλεγόμενα, αναγιγνωσκόμενα, δευτεροκανονικά ή μη κανονικά, είχαμε φτάσει πια στα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ.
Τότε ορίστηκαν ουσιαστικά τα πατερικά κείμενα που συγκροτούν τον Κανόνα της χριστιανικής πίστης και έχουν φτάσει σε εμάς ως Καινή Διαθήκη. Πολλά από τα υπόλοιπα συνέχισαν ωστόσο να απασχολούν τους πιστούς και να κυκλοφορούν ευρύτατα σε όλη τη χριστιανοσύνη…
Ένα από τα περιστατικά των απόκρυφων κειμένων που έφτασαν ως την έκδοση μιλά για μια μάχη που έγινε κατά «διαβολικών μάγων», οι οποίοι προσπαθούσαν να καταστρέψουν μια πρωτοχριστιανική εκκλησία για την Παναγία που χτιζόταν στους Φιλίππους της Ανατολικής Μακεδονίας.
Ξέρουμε ότι στους Φιλίππους ίδρυσε το 49-50 μ.Χ. ο Απόστολος Παύλος την πρώτη χριστιανική εκκλησία επί ευρωπαϊκού εδάφους και δεν αποκλείεται το κείμενο να αναφέρεται σε αυτή. Το απόκρυφο απόσπασμα είναι γραμμένο στα κοπτικά, μια αιγυπτιακή γλώσσα της ύστερης φάσης που δανείζεται μια τροποποιημένη εκδοχή του ελληνικού αλφάβητου.
Ο καθηγητής θρησκευτικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Αϊόβα, Paul Dilley, που έκανε και τη μετάφραση στα αγγλικά, τοποθετεί τη χρονολογία σύνταξής του πριν από 1.500 χρόνια. Η ιστορία βασίζεται σε δύο κείμενα, που βρέθηκαν αμφότερα στο κοπτικό Μοναστήρι του Αγίου Μακαρίου στην Αίγυπτο, 92 χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Καΐρου.
Εκείνη τα χρόνια, μας λέει ο ακαδημαϊκός, το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού της Μεσογείου είχε μεταστραφεί στον χριστιανισμό, οι πολυθεϊστικές πίστεις συνυπήρχαν ωστόσο ακόμα.
«Υπήρχε η τάση να απεικονίζουν τα απομεινάρια του πολυθεϊσμού με ‘‘μάγους’’ που αντιπροσώπευαν απειλές για τη χριστιανική κοινότητα, κάποιες φορές ανοιχτά, κάποιες φορές μυστικά», δήλωσε προσφάτως ο Dilley σε συνέντευξή του.
Στο κείμενο λοιπόν η Παρθένος Μαρία εμφανίζεται στο όνειρο του Μέγα Βασιλείου (329-379 μ.Χ,), επισκόπου της Καισαρείας, και του λέει να βρει μια αχειροποίητη εικόνα της. Αχειροποίητες είναι στη χριστιανική παράδοση οι εικόνες που δεν έχουν φτιαχτεί από χέρι ανθρώπου.
Αφού τη βρει, να την τοποθετήσει σε συγκεκριμένο σημείο, στην κορυφή δύο πελώριων στηλών, τις οποίες και θα βρει σε έναν ναό έξω από τους Φιλίππους.
«Αυτές οι δύο στήλες έχουν φτιαχτεί από την εποχή των γιγάντων. Δαιμονικές μορφές τις προστατεύουν. Δεν είναι δυνατό σε κανέναν να τις κατεβάσει, εκτός από κάποιον που έχει ενταχθεί στο τάγμα του αγαπημένου μου γιου», λέει η Παναγία στο απόκρυφο κείμενο.
Όταν ο Άγιος Βασίλειος φτάνει με τη συνοδεία του στον ναό, συναντά μια ομάδα μάγων που γνωρίζουν από δαιμονική μαγεία. Οι μάγοι αλλόφρονες και σε πρόδηλη αναταραχή, όπως τονίζεται στο κείμενο, «προκαλούν μερικές μεγάλες διαβολικές ψευδαισθήσεις».
Ο Πατέρας της Εκκλησίας καταφέρνει ωστόσο να πάρει ένα αντικείμενο που είχε τοποθετηθεί σε μια «εικόνα του Τιμίου Σταυρού» και το βάζει πάνω στις δύο στήλες, όπως του είχε πει η Παναγία στο όνειρο.
«Το τοποθέτησα πάνω στις δύο στήλες και αμέσως μεγάλη καταστροφή συνέβη κάτω από τις στήλες. Ξαφνικά αναπήδησαν από τις βάσεις τους και κατρακύλησαν, φτάνοντας ως το μέρος που βρισκόταν το στάδιο της πόλης», λέει ο Μέγας Βασίλειος στο κείμενο. Οι μάγοι δεν έχουν παραδώσει ωστόσο τα όπλα.
Μια μάχη με ξόρκια και μαγικά έλαβε χώρα ανάμεσα στις δύο ομάδες και το πράγμα έφτασε σε αδιέξοδο όταν νύχτωσε. Τότε ο Βασίλειος έδιωξε τους συνοδούς του και έπεσε να ξεκουραστεί.
Στον ύπνο του εμφανίστηκε ξανά η Παρθένος Μαρία και του υποσχέθηκε πως οι μάγοι θα νικηθούν. «Αυτοί που έκαναν τη μοχθηρή αυτή πράξη της ασεβούς μαγείας, πρόσεξε, είναι τυφλοί, αρπακτικά», του είπε.
Όταν ξύπνησε αργότερα ο Άγιος Βασίλειος, είδε νερό να αναβλύζει από τις στήλες και το ρυάκι που είχε δημιουργηθεί είχε θαυματουργές ιδιότητες, θεραπεύοντας τους άρρωστους ανθρώπους. Όσο για τους μάγους, «αμέσως άνοιξε η γη το στόμα της και τους κατάπιε», μας παραδίδει το κείμενο.
Ο επίσκοπος Καισαρείας είδε ότι μια αχειροποίητη εικόνα της Παναγίας είχε τοποθετηθεί στην κορυφή των στηλών από την ίδια τη Θεοτόκο.
Δύο αντίτυπα των απόκρυφων αυτών κειμένων σώζονται, το πρώτο στην Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού και το δεύτερο στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Λειψίας…
Αυτό το απόκρυφο κείμενο είναι γραμμένο στα λατινικά και χρονολογείται στον 12ο-13ο αιώνα, σύμφωνα με τον Mark Bilby, μεταφραστή του αποσπάσματος στα αγγλικά και καθηγητή θρησκευτικών σπουδών στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια.
Ο Bilby μας λέει πως στον Μεσαίωνα κυκλοφορούσαν πολλές ιστορίες για τους κακοποιούς που σταυρώθηκαν δίπλα στον Θεάνθρωπο. «Θεωρώ πως η πλοκή εδώ είναι εντελώς φανταστική, ως ένας μύθος που έχει φτιαχτεί στη βάση τουλάχιστον 10 διαφορετικών και παλιότερων μύθων».
Πιστεύει επίσης πως, όπως και οι αντίστοιχες ιστορίες που κυκλοφορούσαν ευρύτατα στον Μεσαίωνα, προοριζόταν «να μεταφέρει ένα σιωπηρό κάλεσμα στους νέους να αφήσουν την οικογένειά τους, να πάρουν μέρος στις Σταυροφορίες και να γίνουν φίλοι του Ιησού μέσα και γύρω από τους Αγίους Τόπους».
Το απόκρυφο κείμενο ξεκινά με την ιστορία της Καινής Διαθήκης, πως ο Ηρώδης ο Μέγας προσπαθούσε να δολοφονήσει τον Ιησού και έδωσε εντολή στους στρατιώτες του να σφάξουν όλα τα μικρά αγόρια της Βηθλεέμ, ανησυχώντας πως θα του έπαιρνε τον θρόνο.
Το κείμενο διαφοροποιείται όμως από τον Κανόνα, μεταφέροντας μια διαφορετική ιστορία για τον Δυσμά, τον ληστή που σταυρώθηκε δίπλα στον Ιησού και γνωρίζουμε εξάλλου μόνο από τα απόκρυφα ευαγγέλια και όχι από το επίσημο σώμα των πατερικών κειμένων.
Εδώ λοιπόν ο Δυσμάς και ο πατέρας του είναι συνοριοφύλακες του Ηρώδη επιφορτισμένοι να παραφυλάνε στα σύνορα Ιουδαίας και Αιγύπτου μην τυχόν και διαφύγει το θείο βρέφος. Ο πατέρας εκτελεί περιπολίες και λέει κάποια στιγμή στον γιο του να προσέχει ιδιαιτέρως για οικογένειες που περνούν τα σύνορα.
Αμέσως μετά, καταφτάνουν ο Άγιος Ιωσήφ και η Θεοτόκος στα σύνορα, κρατώντας στην αγκαλιά τους το θείο βρέφος. Ο Δυσμάς πλησιάζει την οικογένεια και ρωτά για τον Ιησού.
Η Μαρία ανησυχεί πως ο συνοριοφύλακας θα αρπάξει το παιδί, ο Ιωσήφ τον πείθει ωστόσο πως η ρακένδυτη οικογένεια ενός ξυλουργού από τη Ναζαρέτ δεν αποτελεί κίνδυνο για τον βασιλιά Ηρώδη.
«Είναι ταιριαστό που όλοι εσείς καραδοκείτε για τους γιους πλούσιων αντρών της περιοχής που μπορούν αργότερα να φθονήσουν την υπεροχή του. Όταν βλέπετε όμως ανθρώπους βυθισμένους στη μιζέρια, δεν είναι πρέπον να τους προσεγγίζετε με τέτοια λόγια», του λέει ο θετός πατέρας του Χριστού.
Ο Δυσμάς όχι μόνο τους επέτρεψε να περάσουν στην ασφάλεια της Αιγύπτου, αλλά τους έδωσε και φαγητό για τον δρόμο. Όταν το έμαθε βέβαια ο πατέρας του εξοργίστηκε. «Τι θα κάνω τώρα;», μονολόγησε, «είμαι δεμένος με όρκους, δεν μπορώ να πω ψέματα. Αν αυτός [ο Ηρώδης] με δικάσει για προδοσία, θα με σκοτώσει στη θέση των αγοριών».
Ο Ηρώδης καλεί τελικά σε απολογία τον Δυσμά, ο οποίος του εξομολογείται πως άφησε την αγία οικογένεια να δραπετεύσει. Ο πατέρας του τον αποκληρώνει, κι έτσι στρέφεται στη ζωή της παρανομίας.
Κάπου 30 χρόνια αργότερα, όταν έπαρχος της Ιουδαίας ήταν ο Πόντιος Πιλάτος, ο Δυσμάς θα συλληφθεί και θα σταυρωθεί δίπλα στον Ιησού, επιβεβαιώνει το κείμενο.
Το απόκρυφο απόσπασμα φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη του Grand Séminaire στη Ναμίρ (Ναμούρ) του Βελγίου…
Ένα ακόμα απόκρυφο κείμενο, αυτή τη φορά γραμμένο στην ελληνική, έφτασε ως την αγγλική έκδοση και μας λέει για εκείνη τη φορά που ο Απόστολος Πέτρος παγίδευσε 7 δαίμονες μεταμφιεσμένους σε αγγέλους στην Άζωτο της Ιουδαίας (Ασντότ στο σημερινό Ισραήλ).
Το κείμενο προέρχεται από τον 11ο-12ο αιώνα, η ιστορία που λέει είναι ωστόσο πολύ παλιότερη, ακόμα και 1.600 χρόνια πριν.
«Η αφήγηση απηχεί το πλαίσιο των εικασιών του 4ου και του 5ου αιώνα περί αμαρτίας, αλλά η χαλαρή της μορφή και η έλλειψη ομοιόμορφης δομής μοιάζουν να αντιπροσωπεύουν τις πρώτες φάσεις αυτής της ανάπτυξης», γράφει ο καθηγητής θρησκειολογίας του Pepperdine University του Λονδίνου, Cambry Pardee, που έκανε τη μετάφραση.
Ο συγγραφέας του κειμένου «γράφει ένα έργο λογοτεχνίας, αποτιμώντας τις περιπέτειες του μεγάλου ήρωα της χριστιανοσύνης, Πέτρου», μας λέει ο ακαδημαϊκός, τονίζοντας πάντως πως «πολλοί χριστιανοί που θα έρχονταν σε επαφή με αυτόν τον θρύλο, είτε γραπτά είτε προφορικά, θα τον έπαιρναν για αληθινό χρονικό, μια χαμένη ιστορία από τη ζωή του Πέτρου».
Ο Άγιος Πέτρος λοιπόν εμφανίζεται στο κείμενο καχύποπτους για τους αγγέλους που συνάντησε και ζωγραφίζει έναν κύκλο γύρω τους, παγιδεύοντάς τους. Και τότε αναφωνεί: «Κύριε Ιησού Χριστέ, ας αποκαλυφθεί η δόξα σου μέσω του Αγίου Πνεύματος. Είναι αυτοί, όπως λένε, άγγελοι της αγιότητάς σου ή πνεύματα που μισούν ό,τι είναι καλό;».
Και τότε έξι από τους αγγέλους παραδέχονται πως είναι δαίμονες. Ένας της εξαπάτησης, ένας της σεξουαλικής ανηθικότητας, ένας της ψευτιάς, ένας της μοιχείας, ένας της φιλαργυρίας και ένας της συκοφαντίας.
Ο έβδομος ζητά όμως τον λόγο από τον Πέτρο, ρωτώντας τον γιατί είναι οι δαίμονες σε τόσο χειρότερη μοίρα από τους ανθρώπους. Οι αμαρτίες των ανθρώπων συγχωρούνται από τον Ιησού, ενώ τα κρίματα των δαιμόνων δεν παραγράφονται ποτέ.
«Έχεις τη μεροληψία του Ιησού. Για όποιον λόγο μας τιμωρεί, τη χαρίζει σε εσάς όταν μετανοείτε. Κι έτσι αφού οδηγεί μια ιερόδουλη και έναν φοροεισπράκτορα και έναν αρνητή και έναν βλάσφημο και έναν συκοφάντη στο βασίλειό του, τότε θα έπρεπε να μαζέψει και όλους εμάς κοντά του!».
Ο δαίμονας λέει ακόμα πως οι άνθρωποι θα πρέπει να σταματήσουν να κατηγορούν τους δαίμονες για τα λάθη τους. «Εγώ, ο δαίμονας, δεν είμαι αυτός που τους ενοχλεί, πέφτουν μόνοι τους κάτω».
Και συνεχίζει: «Γιατί έχω γίνει αδύναμος και είμαι χωρίς σθένος. Κι έτσι δεν έχω πια ούτε τόπο ούτε βέλος, όπου πάω οι άνθρωποι έχουν γίνει χριστιανοί. Άφησέ τους λοιπόν να είναι κύριοι του εαυτού τους και σταματήστε να μας κατηγορείτε». Ο Πέτρος τους άφησε να φύγουν.
Το πρωτότυπο κείμενο βρίσκεται στην Biblioteca Angelica της Ρώμης…