ΦΡΕΝΑΡΟΣ: Σπουδαία αρχαιολογική ανακάλυψη στο εξωκκλήσι Αγίας Μαρίνας (εικόνες)

Των Δημήτρη Κυριάκου και Πολύβιου Κωνή

Σε δυο εκκλησίες στο Φρέναρος, που χρονολογούνται στην περίοδο της Βενετοκρατίας, υπάρχουν εγχάρακτες απεικονίσεις πλοίων που έχουν σημαντική ιστορική και πολιτιστική σημασία. Το κείμενο που ακολουθεί είναι μέρος μεγαλύτερης μελέτης.

Στην εκκλησία της Παναγίας Ασπροβουνιώτισσας, έχουμε δυο εγχάρακτα πλοία μεμονωμένα και πολύ πιθανό χαράχτηκαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Το πλοίο που είναι χαραγμένο στον βόρειο τοίχο του Ιερού Βήματος φαίνεται να είναι σύγχρονο με το μνημείο. Πολύ πιθανό είναι αναθηματικό ως ευχαριστία ή ευχή προς την Παναγία και ίσως να σχετίζεται με κάποιο δωρητή, ίσως κάποιο πλούσιο Βενετό ναυτικό, που θέλησε με την απεικόνιση του πλοίου να έχει την συμπαράσταση της Παναγίας. Μια άλλη υπόθεση που μπορούμε να κάνουμε είναι το πλοίο να χαράχτηκε σαν ευχή-παράκληση των κατοίκων ώστε να φτάσει ο στόλος που περίμενε ο Μαρκαντώνιος Μπραγαδίνος όταν η πόλη της Αμμοχώστου ήταν υπό τουρκική πολιορκία το 1570-71. Το πλοίο παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με αυτά στην εκκλησία της Αγίας Μαρίνας και ανήκει στον τύπο της γαλέρας με ένα κατάρτι.

Όσον αφορά το άλλο πλοίο, είναι χαραγμένο πάνω στην τοιχογραφία με τον Άγιο Νικόλαο την οποία έχει καταστρέψει σε διάφορα σημεία. Είμαστε σίγουροι ότι χαράχτηκε πολύ αργότερα από κάποιο δωρητή που θέλησε με την απεικόνιση του πλοίου να έχει την συμπαράσταση του προστάτη των ναυτικών. Το πλοίο που απεικονίζεται είναι στον τύπο της τρικάταρτης βενετσιάνικης γαλεάσσας και με όλα τα πανιά της ανοιχτά.

Στην εκκλησία της Αγίας Μαρίνας τα εγχάρακτα πλοία καλύπτουν σχεδόν ολόκληρο το βόρειο τοίχο. Έχουμε μια μεγάλη γκάμα πλοίων, σύνολο επτά, αλλά και πολλά εγχαράγματα που δεν αναγνωρίζονται. Παρατηρώντας τα πλοία προσεχτικά καταφέραμε να αποτυπώσουμε και να φωτογραφίσουμε επτά πλοία ξεκινώντας από δυτικά προς ανατολικά.

Ωστόσο είναι σίγουρο πως υπήρχαν κι άλλα πλοία που δεν έχουν διασωθεί ή έχουν διασωθεί μόνο κάποια τμήματά τους. Ακόμα κάτω από κάποια πλοία παρατηρούμε αντικείμενα που ίσως είναι ξύλινα βαρέλια, κατάρτια, σχοινιά που έπεσαν από τα πλοία κατά τη διάρκεια της θαλασσοταραχής ή της ναυμαχίας.

Τα εγχάρακτα πλοία στο βόρειο τοίχο της εκκλησίας της Αγίας Μαρίνας απεικονίζουν, με πάσα σχεδόν βεβαιότητα, ένα τύπο γαλέρας. Με τη μορφή που τη γνωρίζουμε σήμερα η γαλέρα χρησιμοποιήθηκε κυρίως στο Μεσαίωνα, αλλά οι πρόγονοί της πρέπει να αναζητηθούν στην αρχαιότητα (Humble, 2004). Το πλοίο αυτό χρησιμοποιήθηκε κυρίως στη Μεσόγειο, όπου οι κλιματικές συνθήκες, τα θαλάσσια ρεύματα και οι φιλόξενοι λιμένες, έκαναν ασφαλή τη χρήση του. Πλοίο κυρίως πολεμικό, η γαλέρα χρησιμοποιήθηκε και για τις ανάγκες του εμπορίου. Το μήκος της γαλέρας ξεπερνούσε τα 45 μέτρα και το πλάτος της έφτανε συχνά τα 6 μ. Στην κάθε πλευρά έφερε περίπου 26 κουπιά, τα οποία τραβούσαν σκλάβοι ή κατάδικοι. Οι τελευταίοι, μαζί με τη βοήθεια ενός μέχρι τριών καταρτιών, αποτελούσαν την κινητήρια δύναμη του καραβιού. Οι γαλέρες αποτελούσαν τα κατεξοχήν πολεμικά πλοία των Βενετών με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τη μεγάλη βενετσιάνικη γαλέρα. Ένα πλοίο εύκολο για ελιγμούς και οπλισμένο συχνά με κανόνια. Η Κύπρος, τα Ιόνια νησιά και η Κρήτη είχαν την υποχρέωση να συντηρούν δύο γαλέρες, τις οποίες μπορούσαν να ανακαλέσουν από τη Βενετία σε κρίσιμους καιρούς. Η συντήρηση των δύο γαλέρων κόστιζε στην Κύπρο 450-600 δουκάτα το χρόνο. Όλα τα λιμάνια της Κύπρου ήταν σε θέση να δεχθούν βενετικές γαλέρες, τις περισσότερες, μέχρι δέκα, μπορούσε να δεχθεί η Αμμόχωστος.

Από τη γαλέρα προήλθαν διάφοροι τύποι σκαφών όπως η μικρή γαλιότα με ένα μόνο κατάρτι, η γαλεάσα μεγαλύτερη από τη γαλέρα με μήκος μέχρι 70 μέτρα και πλάτος 15 μέτρα, τρία κατάρτια, κατάστρωμα και πύργο, μέχρι και 36 πυροβόλα, και μεταξύ 24-32 κουπιά. Οι μεγάλες γαλέρες ονομάζονταν μοιραρχίδες (capitanes) και ναυαρχίδες (reales), ενώ οι κοινές γαλέρες senzilles. Στο βόρειο τοίχο της Αγίας Μαρίνας τα πλοία παρουσιάζονται με ένα μόνο κατάρτι, ενώ σε μία περίπτωση το πλοίο στο δυτικότερο μέρος του βόρειου τοίχου, απεικονίζει καράβι με δύο κατάρτια.

Με την εμφάνιση του κανονιού, οι γαλέρες ήταν τα πρώτα πλοία που εφοδιάστηκαν με το νέο αυτό όπλο, το οποίο όμως αρχικά περιοριζόταν στην πλώρη, σε κλειστό πυροβολείο που λεγόταν ραμπάτα. Η πλώρη των γαλέρων κατέληγε σε ένα είδος εμβόλου και γέφυρας η οποία χρησιμοποιείτο για ρεσάλτο σε εχθρικά πλοία. Τα έμβολα απεικονίζονται ξεκάθαρα στα πλοία αρ.1 και 2 (φωτ. 3-4) τα οποία βρίσκονται το ένα απέναντι από το άλλο και πιθανότατα στο πλοίο αρ.4.

Η ταυτοποίηση των δύο αυτών πλοίων ως γαλέρες βασίζεται εν μέρει στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν τα πλοία αυτά αλλά και στις ομοιότητές που έχουν με απεικονίσεις πλοίων σε χάρτες του 15ου και 16ου αιώνα όπως για παράδειγμα στο Χάρτη της Τήνου του G. F. Camocio: Map of Tinos, copper engraving (1571-1575) (Sphyroeras et al. 1985).

Εκτός από γαλέρες ο τοίχος της Αγίας Μαρίνας διασώζει και ένα διαφορετικό τύπο πλοίου, την βενετική κόγκα (Humble, 2004). Το πλοίο αυτό πρωτοεμφανίζεται στην Ευρώπη γύρω στο 12ο αιώνα. Φτιαγμένο για ταξίδια ανοιχτής θάλασσας, η κόγκα είχε υπερυψωμένη πλώρη, η οποίο είναι μικρότερη σε μήκος όπως φαίνεται στο πλοίο αρ.6 αλλά έχει μεγαλύτερο ύψος από τα άλλα.

Πολύ διαφορετικό από τα άλλα είναι το πλοίο αρ.7 το οποίο φαίνεται να ανήκει στον τύπο της μεγάλης γαλέρας ή γαλεάσσας.

Ο αριθμός και οι διαφορετικοί τύποι των πλοίων μας οδηγούν προς δύο κατευθύνσεις. Νηοπομπή, όπως αυτές που ξεκινούσαν από τη Βενετία για τα λιμάνια της Ανατολής ή μια ναυμαχία; Η δεύτερη περίπτωση φαίνεται και η περισσότερο πιθανή και η μεγαλύτερη απόδειξη γι αυτό είναι τα κομμάτια από πλοία, κατάρτια, πανιά και άλλα αντικείμενα που βρίσκονται χαμηλότερα (πιθανόν σε βυθό) σε όλη την έκταση του βόρειου τοίχου και στο ένα ξεχωρίζει το πηδάλιο.

Χαμηλότερα βρίσκονται και βάρκες που έχουν κοντά τους καταστρεμμένα κομμάτια πλοίων.

Ακόμα πιο σημαντικό είναι τα δυο καταστρεμμένα και βυθισμένα πλοία που βρίσκονται στη σειρά, αλλά λίγο χαμηλότερα, με τα άλλα πέντε πλοία. Το πλοίο αρ.3 είναι βυθισμένο απόλυτα και το άλλο αρ.5 εμβολισμένο από το πλοίο αρ.4 απεικονίζεται κάθετα τη στιγμή που βυθίζεται.

Εδώ ανοίγονται πολλές πιθανότητες, είτε ανάμνηση μιας επιτυχημένης για τους Χριστιανούς μάχης, όπως για παράδειγμα η ανεπιτυχής πολιορκία της Μάλτας από του Οθωμανούς, είτε η επιθυμία για την επιτυχή έκβαση μιας ναυμαχίας. Ακόμα πιο κοντινή ερμηνεία θα ήταν η σχέση με την πολιορκία και την κατάληψη της Ρόδου (1522) ή την ναυμαχία της Πρέβεζας (1538), ημερομηνίες πολύ κοντινές στην ανέγερση του μνημείου. Άλλη περίπτωση είναι τα χαράγματα να σχετίζονται με την πολιορκία της Αμμοχώστου 1570-71 και την παράκληση από τους κατοίκους του νησιού ώστε να φτάσει η βοήθεια που περίμενε ο Μπραγαδίνος. Η τελευταία πιθανότητα είναι να σχετίζονται με μια τοπική σύγκρουση Βενετών και Τούρκων που είχε ευτυχή κατάληξη για τους πρώτους και τα εγχαράγματα να είναι μια ευχαριστία προς την Αγία από τον ναυτικό κτήτορα που συνέβαλε στην επιτυχή έκβαση. Εξάλλου πιστεύουμε πως το μνημείο είναι προσφορά κάποιου πλούσιου Βενετού ναυτικού, όπως συνηγορούν η τοιχογραφία της σταύρωσης και τα εγχαράγματα. Δεν αποκλείεται το μνημείο να είναι και ο χώρος ταφής του κτήτορα και άλλων μελών της οικογένειάς του, όπως μαρτυρούν τα τυφλά τόξα στους τοίχους. Όλες οι ενδείξεις είναι υπαρκτές αλλά όχι επαρκείς για να στηρίξουμε σθεναρά και με βεβαιότητα κάποια από τις εικασίες μας. Ελπίζουμε πως κάποια άλλα στοιχεία που πιθανό να έρθουν στο φως μελλοντικά να βοηθήσουν για την απόλυτη ταύτιση της εγχάρακτης ναυμαχίας με συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός. Για την ώρα αρκούμαστε στις πιθανές περιπτώσεις και θεωρούμε πως η επιστημονική κοινότητα θα κινηθεί για τη διάσωση του μνημείου που κινδυνεύει με κατάρρευση.

Famagusta.News