40 χρόνια από τον θάνατο του Ιάκωβου Κουμή

Συμπληρώνονται σήμερα (23 Νοεμβρίου 2020) 40 χρόνια από τη δολοφονία του Κύπριου φοιτητή στην Αθήνα Ιάκωβου Κουμή. Ο Κουμής κτυπήθηκε αναίτια από δυνάμεις των ΜΑΤ στις 16 Νοεμβρίου, στον απόηχο επεισοδιακής πορείας για την επέτειο του Πολυτεχνείου εξέπνευσε μια βδομάδα αργότερα.

 

Βιογραφικά στοιχεία

Ο Ιάκωβος Κουμής γεννήθηκε στη Σωτήρα Αμμοχώστου, στις 17 Οκτωβρίου 1956. Γονείς του ήταν ο Ιωάννης Α. Κουμής και η Ελένη Συμεού Παπαχαραλάμπους. Είχε τρία αδέλφια: τον Ανδρέα, τον Σίμο και τον Αντώνη. Μαθήτευσε στο Δημοτικό Σχολείο της κοινότητάς του και στη συνέχεια στην Τεχνική Σχολή Αμμοχώστου. Ακολούθως υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία στις Δυνάμεις Καταδρομών. Όνειρό του ήταν να σπουδάσει νομική στην Αθήνα. Ως εκ τούτου, μετά τη στρατιωτική του θητεία και παράλληλα με την εργασία του στα διυλιστήρια Λάρνακας, φοίτησε στο Νυχτερινό Γυμνάσιο Λευκωσίας.

Από νεαρή ηλικία αποδείχτηκε αρκετά δραστήριος και συνειδητοποιημένος ως προς τη σημασία της τοπικής κοινωνίας, της διάσωσης της παράδοσης και της πολιτισμικής αναβάθμισης: Συμμετείχε σε χορευτικό σχήμα, πρωτοστάτησε στην ίδρυση της κινηματογραφικής λέσχης στη Λάρνακα και προσπάθησε να διατυπώσει απόψεις σχετικά με την περιοχή Κοκκινοχωρίων, θεωρώντας ότι η τουριστική ανάπτυξη (με τον τρόπο που εξελισσόταν) θα καθίστατο επιβλαβής για την κοινωνική συνοχή. Επιθυμούσε, επιπλέον, να διεξάγει μελέτες για τους ποιητάρηδες, τις γυναίκες τραγουδίστριες και τις διαλέκτους της περιοχής.

Το 1980 παντρεύτηκε τη Μαρία Καΐκκη και το φθινόπωρο του ιδίου έτους αναχώρησαν για την Αθήνα, αφού τελικά ο Κουμής κατάφερε να εξασφαλίσει θέση στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Εγκατάσταση και δραστηριοποίηση στην Αθήνα

Μετά την τουρκική εισβολή του 1974, σχηματίστηκαν μικρές ομάδες Κυπρίων φοιτητών σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, παράλληλα με την ομάδα που σχηματίστηκε γύρω από το βιβλιοπωλείο «Οκτωβριανά» στη Λευκωσία. Οι εν λόγω ομάδες, επηρεασμένες από τις θεωρητικές προσεγγίσεις του ιστορικού Νίκου Ψυρούκη, προσπάθησαν να συνδυάσουν μαρξιστικές θεωρίες με το αίτημα της Αυτοδιάθεσης – Ένωσης. Ο Κουμής ήταν από τους πρωτεργάτες των συγκεκριμένων κινήσεων.

Το οικογενειακό/κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε, σε μια περίοδο έντονης εθνικής έξαρσης (εν μέσω του αγώνα της ΕΟΚΑ και της ταραχώδους πρώτης μετανεξαρτησιακής περιόδου) και οι πνευματικές αναζητήσεις του ιδίου στον χώρο της Αριστεράς, διαμόρφωσαν έναν ιδιότυπο τύπο διανοητή της περιόδου. Ο αδελφός του, Ανδρέας Κουμής, υποστήριξε πως αυτό που «ταρακούνησε» τον Ιάκωβο πολιτικά, ήταν το πραξικόπημα του 1974, «με το οποίο ουσιαστικά χρησιμοποιήθηκε και προδόθηκε η ενωτική παράταξη του νησιού και είδε το όραμά της να χάνεται». Θεωρούσε, επίσης, καθοριστικό το γεγονός ότι υπηρέτησε στους Καταδρομείς, σε μια περίοδο κατά την οποία υπηρετούσαν ακόμα συμμετέχοντες στο πραξικόπημα και πολεμιστές στη διάρκεια της εισβολής. Οι τελευταίοι διηγούνταν την τραγικότητα της εποχής, καθώς τη μια μέρα πολεμούσαν εναντίον Κυπρίων και την επομένη εναντίον Τούρκων.

Υπ’ αυτές τις συνθήκες, ο Κουμής εγκαταστάθηκε στην Αθήνα με τη σύζυγό του, δραστηριοποιήθηκε στις προαναφερθείσες ομάδες Κυπρίων φοιτητών και προσπάθησε να οργανώσει την καθημερινότητά του. Οι δυσκολίες που αντιμετώπισε το ζευγάρι στην αρχή ήταν πολλές. Μέχρι που κοιμόντουσαν σε δανεικό κρεβάτι. Το μοιραίο πρωινό, μάλιστα, είχαν καταφέρει να εξασφαλίσουν μεταχειρισμένο ψυγείο για το διαμέρισμά τους στα Σεπόλια.

Η μοιραία πορεία

Η πορεία για την επέτειο του Πολυτεχνείου το 1980 αναμενόταν δυναμική και έκρυθμη. Τον Οκτώβριο του ιδίου έτους, η Κυβέρνηση Γεωργίου Ράλλη επανέφερε τη χώρα στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, από το οποίο είχε αποχωρήσει τον Αύγουστο του 1974. Η κίνηση αυτή προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Συνεπώς, τον Νοέμβριο το κλίμα ήταν ηλεκτρισμένο. Προκειμένου, λοιπόν, να αποφευχθεί εκτόνωση του αντι-αμερικανικού μένους των διαδηλωτών κατά τη διάρκεια της πορείας του Πολυτεχνείου, η ελληνική Κυβέρνηση απαγόρευσε την κατάληξη της διαδήλωσης στην Πρεσβεία των ΗΠΑ. Όταν ομάδα διαδηλωτών προσπάθησε να σπάσει τον κλοιό των αστυνομικών δυνάμεων και να προχωρήσει προς την αμερικανική Πρεσβεία, δόθηκε αφορμή στα σώματα ασφαλείας να εφορμήσουν κατά του πλήθους. Οι συμπλοκές γενικεύτηκαν, με απολογισμό των τραυματισμό πέραν των 100 ατόμων.

Στην πορεία συμμετείχαν ο Ιάκωβος και η Μαρία, χωρίς να ενταχθούν σε κάποιο σχήμα (μπλοκ). Γύρω στις 21:00, η Μαρία ένιωσε αδιαθεσία και επέστρεψε σπίτι της, ενώ ο Ιάκωβος έμεινε και παρακολουθούσε την πορεία. Μισή ώρα αργότερα άρχισε η επίθεση των αστυνομικών δυνάμεων. Στο μεταξύ, ο Κουμής είχε κατευθυνθεί προς την περιοχή της Ομόνοιας και τηλεφώνησε στη σύζυγό του για να την ενημερώσει πως ετοιμαζόταν να επιστρέψει στο σπίτι. Ακολούθως, κατευθύνθηκε προς το Σύνταγμα (όπου εξελίσσονταν συμπλοκές) και κάθισε απέναντι από το ζαχαροπλαστείο «Παπασπύρου», περιμένοντας ευκαιρία για να αποχωρήσει. Γύρω στις 22:30 – 22:50 ομάδα των ΜΑΤ (αποτελούμενη από περίπου τριάντα άτομα) εμφανίστηκε και εφόρμησε κατά του Κουμή κτυπώντας τον και τσακίζοντάς του το κεφάλι με γκλομπ. Αιμόφυρτος κατευθύνθηκε προς παρακείμενη καφετέρια, ακούμπησε στην τζαμαρία, αλλά ο ιδιοκτήτης δεν του επέτρεψε την είσοδο παρά μόνο μετά από παρέμβαση της δημοσιογράφου του Ριζοσπάστη, Αρετής Αθανασίου.

Κατά τη διάρκεια μεταφοράς του με το ασθενοφόρο, ο Κουμής έχασε τις αισθήσεις του, ενώ στο Λαϊκό Νοσοκομείο διαπιστώθηκε ότι ήταν κλινικά νεκρός. Ξεψύχησε μια βδομάδα αργότερα, στις 23 Νοεμβρίου 1980. Ο Ιταλός ιατροδικαστής που κλήθηκε από την οικογένεια για τη νεκροψία, σημείωσε ότι ο Κουμής δέχθηκε δεκαέξι κτυπήματα από γκλομπ, ένα από τα οποία προκάλεσε έκρηξη στον εγκέφαλό του. Από την άλλη, ο κρατικός ιατροδικαστής κατέγραψε ως αιτία θανάτου το πνευμονικό οίδημα.

Η δολοφονία του Ιάκωβου Κουμή (και της εργάτριας Σταματίνας Κανελλοπούλου που συνέβη την ίδια μέρα) προκάλεσαν την αντίδραση των εκπροσώπων των ελληνικών κοινοβουλευτικών κομμάτων. Σε καταδικαστικές για την Κυβέρνηση δηλώσεις προέβησαν οι Ανδρέας Παπανδρέου (ΠΑΣΟΚ), Χαρίλαος Φλωράκης (ΚΚΕ), Λεωνίδας Κύρκος και Μπάμπης Δρακόπουλος (ΚΚΕ Εσωτερικού) και Ιωάννης Ζίγδης (ΕΔΗΚ). Αντιθέτως, ο Πρωθυπουργός Γεώργιος Ράλλης έγραψε κυνικά: «…δεν μπορεί κανένας να έχει την αξίωση να αποκρουστούν τέτοιες επιθέσεις με απλές συστάσεις. “Και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ”, τόνισα στη Βουλή, “σπάθη κρατούσε στα χέρια του για να αμυνθεί και όχι άνθη”».

Η σορός στην Κύπρο

Η σορός του Ιάκωβου Κουμή μεταφέρθηκε στην Κύπρο τα μεσάνυχτα της 26ης προς 27η  Νοεμβρίου 1980 και παραλήφθηκε από συναγωνιστές του στο αεροδρόμιο Λάρνακας. Μεταφέρθηκε στον ναό Παναγίας Φανερωμένης στη Λευκωσία, όπου τελέστηκε τρισάγιο. Ακολούθησε πορεία με επικεφαλής την ελληνική σημαία. Η πορεία κατέληξε στην ελληνική Πρεσβεία, όπου επιδόθηκε ψήφισμα διαμαρτυρίας. Ακολούθως, η σορός του μεταφέρθηκε στη Σωτήρα. Ο αδελφός του, Ανδρέας, θυμάται ότι η εκκλησία στην οποία κηδεύτηκε (ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος) ήταν γεμάτη από κόσμο, όπως γεμάτη ήταν και η πλατεία και οι γύρω δρόμοι, σε τέτοιο βαθμό ώστε ο κόσμος αναγκάστηκε να ανεβεί ακόμα και στην οροφή του ναού για να παρακολουθήσει. Θάφτηκε στο κοιμητήριο δίπλα από τον συγκεκριμένο ναό, αλλά τον Νοέμβριο 2017, λόγω αρχαιολογικών εργασιών, έγινε ανακομιδή των οστών του, τα οποία μεταφέρθηκαν στο νέο κοιμητήριο της Σωτήρας.

 

Την τραγικότητα των στιγμών ανέδειξε γλαφυρά ο φιλόλογος και φίλος του Κουμή, Σάββας Παύλου: «Θέλω να καταλάβετε τον πόνο και την απορία της οικογένειας και του χωριού του, διότι όλοι ήταν Ενωτικοί, βαθύτατα Ενωτικοί. Ο Ιάκωβος τάφηκε με την ελληνική σημαία, το χωριό ήταν ελληνοκεντρικό με αγώνες και η μητέρα Ελλάδα τους έστελνε πίσω ένα παιδί της νεκρό που το σκότωσε η ίδια. Ήταν συγκλονιστική η απορία τους, διότι τους έστελνε πίσω ένα νεκρό παιδί η Ελλάδα. Την ώρα εκείνη της κηδείας, η τραγική αίσθηση που είχαν η οικογένειά του και η κοινότητα ήταν ότι “εμείς είμαστε Έλληνες, στέλνουμε ένα παιδί δικό μας στην Ελλάδα και η Ελλάδα μας το επιστρέφει νεκρό”».

Ο ποιητής Ιάκωβος Κουμής

Στη σύντομη διάρκεια της ζωής του, ο Ιάκωβος Κουμής πρόλαβε να αφήσει επαρκώς το στίγμα του στη μεταπολεμική κυπριακή ποίηση. Ποιήματά του συμπεριλήφθηκαν στην Ανθολογία σύγχρονης κυπριακής ποίησης των Λεύκιου Ζαφειρίου και Λουκά Αξελού (εκδόσεις Στοχαστής, 1985). Με στίχους λυρικούς πραγματευόταν τον έρωτα:

Τη γλύκα της αγάπης μας

πώς να την τραγουδήσω;

Τη γλύκα της αγάπης μου,

πώς να στη στείλω πες μου.

ενώ μέσω της ποίησης εξέφραζε και τις κοινωνικές και εθνικές του ανησυχίες:

Πάψαμε να κοιτάμε

το γαλάζιο χρώμα της θάλασσας,

κοιτάμε χάμω τη γη

ψάχνοντας για λίγο κόκκινο χρώμα

για να βάψουμε την άσπρη μας σημαία.

Ξεχάσαμε πως το κόκκινο

το φέρνει ο ήλιος

περνώντας μέσα από τη θάλασσα.

 

Αδικαίωτος

Οι δολοφόνοι του Ιάκωβου Κουμή παρέμειναν ατιμώρητοι. Οι πολιτικές αναταραχές στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1980, επέτρεψαν τη σύντομη αποσιώπηση του ζητήματος. Παράλληλα, το γεγονός ότι ο Κύπριος φοιτητής δεν ήταν ενταγμένος σε κάποιο κομματικό σχήμα, αλλά αντίθετα συμμετείχε σε περιθωριακές φοιτητικές ομάδες, συνέτειναν ώστε να μην ασκηθεί κάποιας μορφής πίεση στις κατοπινές ελληνικές Κυβερνήσεις για διερεύνηση του ζητήματος και απόδοση ευθυνών.

Ωστόσο, προϊόντος του χρόνου, αναδείχθηκε το έργο και η ποιότητά του ως στοχαστή και ποιητή, με αποτέλεσμα, σταδιακά, να καθιερωθεί συνειδησιακά στις πρέπουσες διαστάσεις. Το 2012 οργανώθηκε με πρωτοβουλία του Δήμου Σωτήρας το πρώτο φιλολογικό μνημόσυνο για τον δολοφονηθέντα ποιητή.  Στα επόμενα χρόνια, οι συνδημότες του τον τίμησαν αναρτώντας τη φωτογραφία του στο τοπικό Δημαρχείο, ενώ εκφράστηκε πρόθεση να παραχωρηθεί το όνομά του σε οδό της περιοχής. . Σήμερα, καθίσταται όλο και περισσότερο γνωστό το όνομα του φοιτητή, που αγάπησε και αγωνίστηκε για την επαρχία του, τον άνθρωπο και την ελευθερία, πριν γράψει προφητικά και τραγικά:

«Η γαλάζια σου μορφή με τυραννά…

Γυρεύω μια σταγόνα λευτεριάς στα βήματά σου

Και συ μ’ αρνήθης για τα συμφέροντά σου».

Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από την οικογένεια Ανδρέα Κουμή. Οι μαρτυρίες που καταγράφονται στηρίζονται σε υλικό που συλλέχθηκε στο πλαίσιο μελέτης, στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κύπρου.