Οι «Αρχάγγελοι της Σωτήρας» είναι οι εννιά εκλεκτοί ήρωες της κοινότητας που έπεσαν στο πεδίο της τιμής και του καθήκοντος, υπερασπιζόμενοι την πατρώα γη ή χάθηκαν και έκτοτε αγνοείται η τύχη τους. Είναι όσοι μετεωρίζονται μεταξύ της ζωής του θανάτου και οι δικοί τους βιώνουν αυτή την παρατεταμένη κατάσταση αβεβαιότητας και αγωνίας.
Ο κύριος Πάνος Μυρτιώτης σ’ αυτό το πολύ προσεγμένο βιβλίο καταγράφει τα γεγονότα, αφού διασταύρωσε προσεκτικά τις μαρτυρίες των προσώπων που είχαν άμεση σχέση με τα πρόσωπα που βιογραφεί, ενώ το κείμενο πλαισιώνεται και με αναμνηστικές φωτογραφίες των ηρώων. Χαρακτηριστικό, εξάλλου, του βιβλίου είναι το γεγονός ότι οι περιγραφές των πολεμικών συμβάντων ενισχύθηκαν και με τοπογραφικά σχέδια των περιοχών των μαχών.
Στο τέλος δε του βιβλίου πέντε κληρωτοί και έφεδροι της Σωτήρας καταγράφουν τις εμπειρίες τους από τις τουρκικές φυλακές και το χρονικό της αιχμαλωσίας τους.
Προλογικά ο συγγραφέας αφιερώνει στους εννιά βιογραφούμενους ήρωες ένα απόσπασμα από το ποίημα του Ανδρέα Κάλβου «Εις τον Ιερόν Λόχον»:
«Ας μη βρέξει ποτέ
το σύννεφον, και ο άνεμος
σκληρός ας μη σκορπίση
το χώμα το μακάριον
που σας σκεπάζει»
Εκείνο που κάνει εντύπωση, όμως, είναι το εξώφυλλο του βιβλίου. Αντί άλλου σχεδίου ή εικόνας, μπήκαν τα βλέμματα από τις φωτογραφίες και των εννιά παλληκαριών.
Αστραφτερά, όμορφα μάτια, ονειροπόλα. Ματιές νέων ανθρώπων που ατένιζαν το μέλλον με αισιοδοξία και ελπίδα, κάνοντας όνειρα για μια ζωή χαρισάμενη στην κόκκινη γη που τους όρισε ο Θεός να ζουν.
Στη συνέχεια, θα ήθελα να αναφέρω λίγα στοιχεία από τον κάθε ήρωα:
Πρώτος ήρωας ο πρωτογιός του κυρίου Παναγιώτη και της κας Σταυρινής, ο Χριστοφής Αναστάση, ένα ψηλό γεροδεμένο παλληκάρι, χαμηλών τόνων, ευσεβής, υπομονετικός και φιλόστοργος. Στρατιώτης στο στρατόπεδο της Γλυκιώτισσας χάθηκε στις 20 Ιουλίου, στην περιοχή του Πικρού Νερού. Κάποιες μαρτυρίες υπάρχουν ότι τον είδαν για τελευταία φορά στις 20 Ιουλίου λίγο πριν αρχίσουν γύρω τους οι πυκνοί πυροβολισμοί.
Η μάνα του, η κυρία Σταυρινή, του ταίριαξε τους πιο κάτω στίχους:
Εγιώ είμαι η Σταυριανή, που το χωριό Σωτήρα, μητέρα αγνούμενου με έταξε η μοίρα.
Για τζειν’ τον γιο που έχασα, κάηκε η καρκιά μου, παρηορκά δεν έχουμε, με γιω, με τα παιθκιά μου. Γύρισα πόλεις τζιαι χωρκά, την Κύπρο π’ άκρη σ’ άκρη, μα δεν τον ήβρα πουθενά τζιαι χύνω μαύρον δάκρυ.
Τριάντα γρόνους καρτερώ, έσσω μας να ξανάρτει, να μπει της πόρτας του σπιθκιού, ψηλός σγιαν το κατάρτι. Αρκεί με μόν’ να ξαναδώ τα μάθκια της ζωής μου.
Ύστερις ο Αρχάγγελος, ας πάρει την ψυχιή μου.
Εγιώ είμαι η Σταυριανή, που το χωριό Σωτήρα.
Μάνας μεν δώκεις, Πλάστη μου, σγιαν τη δική μου μοίρα!
Δεύτερος στη χορεία των ηρώων της Σωτήρας ο Παναγιώτης Πασχάλη, του Ζουβάνη και της Χρυστάλλας. Παιδί φτωχής οικογένειας, είχε και ένα ανατομικό πρόβλημα στο πόδι, που δεν του επέτρεπε να έχει κανονικό βάδισμα. Δε διανοήθηκε όμως ποτέ να πάρει απαλλαγή από το στρατό. Καλόβολος χαρακτήρας, αφοσιωμένος στη δουλειά του, εκτελούσε καθήκοντα κουρέα μέσα στη μονάδα του. Υπηρετούσε στον Καραβά. Αγνοείται η τύχη του από τις 20 Ιουλίου, όταν τους επιτέθηκαν τα εχθρικά αεροπλάνα.
Ο Αδάμος Αδάμου είναι ο τρίτος ήρωας, γιος του Κυριάκου και της Ευθυμίας. Υδραυλικός στο επάγγελμα, έπαιρνε καλό μεροκάματο. Στις 5 Αυγούστου του 1974 πήγαν στη Λάπηθο, για να ναρκοθετήσουν την περιοχή. Την επομένη, προσπαθώντας να διαφύγουν μέσα από έναν καλαμιώνα, τους έστησαν ενέδρα οι Τούρκοι και τους αποδεκάτισαν στις 6 Αυγούστου. Από τότε είναι αγνοούμενος.
Παιδί αγροτών και ο Κώστας Λυσής, του Χριστοφή και της Μαρίας, φοίτησε στην Τεχνική Σχολή του Βαρωσιού και σε μια Ιδιωτική Σχολή στον κλάδο της Ραδιοηλεκτρολογίας. Έξυπνος, συνεπής και εργατικός, βοηθούσε κι αυτός όπως και όλοι οι άλλοι τους γονείς του στα χωράφια. Δολοφονήθηκε εν ψυχρώ έξω από τη Μια Μηλιά στη Βιομηχανική περιοχή σε έναν αχλαδόκαμπο από τους Τούρκους στρατιώτες που ήταν σ’ ένα άρμα με ελληνικά σήματα, όταν πλησίασε οικειοθελώς για να εξακριβώσει αν όντως ήταν ελληνικό.
Πέμπτος ήρωας της Σωτήρας ο Αντώνης Παντελή, του Αντρέα και της Αναστασίας, φοίτησε μέχρι τα δεκαέξι του χρόνια στο Γυμνάσιο και μετά επέλεξε τη ραπτική και άρχισε να εργάζεται στο ραφείο του πατέρα του στο χωριό. Έφηβος φιλήσυχος και συνεσταλμένος, από το Μπογάζι βρίσκεται στη Μια Μηλιά και στις 14 Αυγούστου, νομίζοντας ότι απέναντί του ήταν το δικό του τάγμα που υποχωρούσε, προχώρησε ανυποψίαστος προς το μέρος τους, για να πιάσει επαφή. Τότε οι Τούρκοι στρατιώτες τον λόγχισαν και ο «ράφτης της Σωτήρας», όπως τον ήξεραν, έπεσε νεκρός, ενώ τους άλλους τους συνέλαβαν αργότερα. Μου άρεσε πολύ το ποίημα που η μητέρα του έγραψε γι΄ αυτόν:
«Εγιώνι καρτερώ σε.»
Γιε μου, πολυαγαπημένε μου, που να’σιεις τες ευτζιές μου,
εχάθης μες τον πόλεμον τζιαι πήρες τες χαρές μου.
Ελάλες μου με σιουρκά «μάνα, θα πολεμήσω, να μεν έσιεις την έννοια μου τζιαι θα γυρίσω πίσω.
Μα μέσα μου άκουα φωνή, να μου λαλεί: «Ττασία,
στον γιο σου κάτι θα συμβεί, μεν έσιεις ηρεμία.». Εκάθουμουν, λεβέντη μου, σε κάρβουνα αναμμένα
τζιαι νυκτοξημερώνουμουν με μάθκια βουρκωμένα.
…………………..
Αν είναι τζι είσαι ζωντανός, χαρά, τζι ας περιμένω, μα πάλε αν αχτυπήθηκες; Αν είσαι σκοτωμένος; Τον Πλάστη μου παρακαλώ, τα μάθκια μου πριν κλείσω,
να’ ρτεις στο προσκεφάλι μου, γιε μου, να σε φιλήσω.
Μ’ αν είναι ν’ανταμώσουμε, στον άλλο κόσμο, γιε μου,
που θα με δεις, μεν φοηθείς τζιαι μίλα μου, καλέ μου.
Με μαύρα ρούχα τζιαι σιαλίν μαύρο στην τζιεφαλή μου,
γιόκα μου, έτσι θα με βρεις, που να’ σιεις την ευτζιή μου!
Στη συνέχεια, έχει σειρά ο Κυριάκος Ποταμού, του Χριστοφή και της Θέκλας, που δούλευε στα χωράφια μαζί με τους γονείς του σε εποχή φτώχειας και στέρησης, ενώ στα δεκαενννιά του χρόνια συμπαραστάθηκε στη χήρα αδελφή του και τα ορφανά της. Το 1962, είκοσι μόλις χρόνων, αρραβωνιάστηκε με την Ελένη Αντωνίου Μελέτη, και παντρεύτηκαν το Μάρτιο του 1964. Δύσκολα χρόνια για τη νεοσύστατη κυπριακή δημοκρατία, που κάλεσε τα παιδιά της, μαζί και τον Κυριάκο, στην Εθνική Φρουρά. Το 1974, στις 14 Αυγούστου στην περιοχή Καράολος οι Τούρκοι, που ήταν οχυρωμένοι στα τείχη της Αμμοχώστου σφυροκοπούσαν τους εθνοφρουρούς μας. Εκεί, στο φυλάκιο, γύρω στις έξι το πρωί ο Κυριάκος είπε σ’ ένα φίλο του:
-Ρε Δημήτρη, νομίζω πως σήμερα θα πεθάνω.
(Την ίδια προαίσθηση ανέφερε και στη γυναίκα του την περίοδο της εκεχειρίας, μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης εισβολής).
Σε λίγα λεπτά ζήτησε από ένα συγχωριανό του που περνούσε από κει τα κλειδιά του ημιφορτηγού του, για να το μετακινήσει σε ασφαλέστερο χώρο, γιατί σε περίπτωση εκκένωσης, αυτό το αυτοκίνητο θα ήταν η σωτηρία πολλών στρατιωτών. Ενώ καθόταν στη θέση του οδηγού, προτού το ξεκινήσει, ακούστηκαν δυο ριπές. Τον είχαν παίξει και κατέβηκε από το αυτοκίνητο, τρεκλίζοντας.
«Βαλιαντή μου, επαίξαν με», είπε στο φίλο του, που τον κράτησε στην αγκαλιά του. Λίγο πριν φτάσουν στην περιοχή της Αγίας Ζώνης, στο δρόμο προς το νοσοκομείο που στεγαζόταν προσωρινά σ’ ένα ξενοδοχείο, ο Κυριάκος ξεψύχησε στα χέρια του φίλου του. Η κηδεία του έγινε αυθημερόν στη Σωτήρα.
Έβδομος στη σειρά από τους Αρχάγγελους της Σωτήρας είναι ο Νικολέττης Καλλής από τη Λύση, του Αντρέα και της Μαρίας. Η οικογένειά του φιλοξενούσε καταζητούμενους αγωνιστές στη διάρκεια του αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α,, και ο Καλλής κάποτε μετέφερε μηνύματα των ανταρτών για το Φώτη Πίττα, τον Ηλία Παπακυριακού, τον Μιχάλη Σιάλο κ.α.
Παντρεύτηκε την Ελένη Ηλία από τη Σωτήρα, απέκτησαν δυο παιδιά, και την περίοδο της εκεχειρίας μεταξύ πρώτης και δεύτερης εισβολής βρίσκεται στον Άγιο Παύλο Λευκωσίας. Ένας φίλος του θυμάται ότι καθόταν λυπημένος σε μια γωνιά, κι όταν τον ρώτησε τι συμβαίνει, του απάντησε με παράπονο: «Ρε Γιαννάκη, επεθύμησα να δω τα μωρά μου. Έχω μια προαίσθηση πως δεν πρόκειται να τα ξαναδώ.».
Στις 15 Αυγούστου, στην οδό Χατζηγιωρκάτζη στον Άγιο Παύλο, πίσω από τα παράθυρα ενός σπιτιού ανταπέδιδαν τα πυρά των Τούρκων. Ενώ ο Καλλής τοποθετούσε το μαρτίνι του στην πολεμίστρα, ακούστηκε ένας υπόκωφος πυροβολισμός από όπλο Τούρκου ακροβολιστή και σωριάστηκε στο έδαφος. Ήταν ακαριαίος ο θάνατός του. Τον έθαψαν πρόχειρα στη Λακατάμεια και το καλοκαίρι του 2000 επιβεβαιώθηκε η ταυτότητα των λειψάνων του με το σύστημα του DNA.Η σορός τάφηκε στις 8 Οκτωβρίου 2000 με στρατιωτικές τιμές στη Σωτήρα.
Στη συνέχεια, όγδοος στη σειρά, το λεβεντόπαιδο Γεώργιος Αθανάση, του Σταυρινού και της Εύας. Όμορφος, λυγερόκορμος, πάντα χαμογελαστός. Ακολούθησε τους γονείς του στην καλλιέργεια των χωραφιών. Κι αυτός, όπως κι ο προηγούμενος ήρωας, ο Καλλής, βρίσκεται στη γραμμή αντιπαράταξης του Αγίου Παύλου. Μόλις αντίκρισε νεκρό τον Καλλή, είπε:
«Είναι καλά να πεθάνεις νέος, να σε θυμούνται.
Όταν όλοι εγκατέλειψαν το σπίτι στο οποίο ήταν οχυρωμένοι, ο Γιώργος, παρά τις επίμονες προτροπές του ανθυπολοχαγού του, αρνήθηκε να φύγει και έμεινε εκεί και τους περίμενε με το οπλοπολυβόλο και τις χειροβομβίδες του.
Η μάνα δεν άντεξε τον καημό του γιου της.
Τελευταίος στη σειρά από τους Αρχάγγελους της Σωτήρας είναι ο Ευσταθίου Ευστάθιος του Πέτρου και της Δέσποινας, από το χωριό Στύλλοι, της επαρχίας Αμμοχώστου. Ορφανός από τα 15 χρόνια του, στήριξε την οικογένειά του και το 1971 αρραβωνιάστηκε με την Ελένη Μαρτή από τη Σωτήρα. Τον Ιούνιο του 1979 η σύζυγός του Ελένη έφερε στον κόσμο την κόρη τους, δίνοντάς του απροσμέτρητη χαρά. Μετά την προσφυγοποίηση της οικογένειάς του από τους Στύλλους, τους συμπαραστάθηκε και, ακούοντας ότι οι Τούρκοι δεν είχαν μπει ακόμη στο χωριό, πήγαν με τον αδελφό του στις 16 Αυγούστου, για να μεταφέρουν κάποια πράγματα από το σπίτι τους. Μέσα στο χωριό έπεσαν πάνω σε Αγγλική περίπολο και μετά τη σύλληψή τους, τους έβαλαν σε αυτοκίνητο με κατεύθυνση την Αμμόχωστο. Σε κάποιο σημείο ανάμεσα στο Γαϊδουρά και τους Στύλλους, τους διέταξαν να κατεβούν και τότε ήρθε ένας Τουρκοκύπριος δάσκαλος από το χωριό Αλόα, ο οποίος απείλησε ότι για τα δυο αδέλφια του που είχαν χαθεί το 1964 στη Σακάρεια της Αμμοχώστου, θα σκότωνε δέκα Έλληνες. Ανάμεσα σ’ αυτούς, σύμφωνα με μαρτυρία κάποιου επιζώντος, ήταν και ο Ευσταθίου. Άφησε την τελευταία του πνοή, ατενίζοντας την κοινότητά του, τόσο άδικα, θύμα της μισαλλοδοξίας και του φανατισμού εκείνων των χρόνων.
Το βιβλίο «Αρχάγγελοι της Σωτήρας» πέρα από τους νεκρούς και τους αγνοούμενους, όπως αναφέραμε και πιο πάνω, περιλαμβάνει και τους αιχμαλώτους της κοινότητας:
Τον Λουκή Μιχάλη, τον Πόλεο Χριστοφή, τον Ασσιώτη Κυριάκο, τον Χριστοδούλου Πέτρο και τον Δημητρίου Αντρέα.
Επιλογικά, συγκλονίστηκα από το βιβλίο του κυρίου Πάνου Μυρτιώτη «Οι Αρχάγγελοι της Σωτήρας», γιατί, για να δανειστούμε και το στίχο του ποιητή:
«Σκοτώνεις με πολλούς τρόπους ένα νησί·
Τη μνήμη όμως πώς τη σκοτώνεις;
Η μνήμη, όπου και να την αγγίξεις πονεί».
Πράγματι, διερωτώμαι πώς άντεξαν οι συγγενείς όλων των αδικοχαμένων παλληκαριών μας τη θανή τους, όταν, μετά από τρεις δεκαετίες, εμείς που τα διαβάζουμε νιώθουμε τέτοιο πόνο και τέτοια οδύνη; Μόνο ο Θεός τους έστειλε την άνωθεν παρηγορία και η Παναγία η Παραμυθία τους σκέπασε με τις φτερούγες της. Είναι βαρύς ο πόνος κι αβάστακτος σαν οι γονείς χάνουν τα παιδιά τους. Μόνη τους παρηγοριά ότι έδωσαν τη ζωή τους για την πατρίδα μας.
Εδώ θα θυμηθούμε τον Ολύμπιο Περικλή, που στον Επιτάφιο του Περικλέους αναφέρει και τα εξής για τους ήρωες:
Το έργο οι «Αρχάγγελοι της Σωτήρας» του Πάνου Μυρτιώτη είναι ένα έργο πολύτιμο, που θα μείνει κτήμα «ες αεί». Για να τους τιμούν οι σύγχρονοι και να τους θαυμάζουν οι νεότεροι. Κι όταν θέλουν οι κάτοικοι της Σωτήρας να καυχηθούν «τέτοιους βγάζει ο τόπος μας», θα λένε.