Η ιστορία της τράπουλας

Και ο Θεός… ανακάτεψε τη τράπουλα. Αρχικά, η λέξη «τράπουλα», προέρχεται από την ιταλική λέξη «trappola», που σημαίνει «παγίδα» και «δόλος», αποτελείται φυσικά, από τα τραπουλόχαρτα.

Η τράπουλα προήλθε από το ιταλικό παιχνίδι «ταρόκ» ή «ταρόκο» που παιζόταν με χοντρά τετράγωνα ή παραλληλόγραμμα χαρτιά με αριθμημένες φιγούρες τόσο για ψυχαγωγία, όσο και για κερδοσκοπία. Αυτό, με τη σειρά του, προέρχεται από την «τράπουλα Ταρό».

Το πιθανότερο είναι η απλή τράπουλα και το Ταρό αρχικά να συνυπήρχαν, παράλληλα, στη συνέχεια να συνδυάστηκαν και αργότερα πάλι διαφοροποιήθηκαν. Αυτά ως προς το πιο πρόσφατο ιστορικό παρελθόν της τράπουλας γιατί η καταγωγή της, αβέβαιη, χάνεται μέσα στον χρόνο, στους μύθους και στις παραδόσεις.

Η ιστορία της τράπουλας

Ποιος ανακάτεψε πρώτος τα τραπουλόχαρτα; Κι αυτό γιατί η πατρότητά της είναι μάλλον ένα μυστήριο. Τέσσερις χώρες και λαοί ερίζουν για το ποιος την… πρωτοέπιασε, αλλά ως πιο ανίσχυρη κρίνεται η άποψη περί Αράβων. Είναι γεγονός ότι οι Άραβες συνέβαλαν στη διάδοση κάποιων μορφών τράπουλας, πιθανόν να επέφεραν αλλαγές σ’ αυτές, αλλά δεν ήταν αυτοί που εφηύραν την τράπουλα.

Πιο πιθανή πάντως άποψη από αυτή είναι ότι τα περίεργα αυτά τραπουλόχαρτα, εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Αίγυπτο, σε ανύποπτο χρόνο, έχοντας επάνω τους θρησκευτικές απεικονίσεις. Οι αποκρυφιστές μάλιστα ασπάζονται περισσότερο την άποψη αυτή και θεωρούν ότι η εφεύρεση των τραπουλόχαρτων χρονολογείται πριν από τον έντυπο λόγο, ότι η τράπουλα ήταν η πρώτη μορφή «βιβλίου» και ότι τα τραπουλόχαρτα, στη μορφή που είχαν τότε, αποτύπωναν συμβολικά την αρχέγονη γνώση, αποτελούσαν ένα μέρος της λατρείας του Αιγυπτίου θεού Τοθ και με τη βοήθειά τους μπορούσε να προβλεφθεί η μοίρα των ανθρώπων και το μέλλον τους, να δοθούν συμβουλές προς αυτούς και να εξηγηθεί η θέληση των θεών.

Οι υποστηρικτές αυτής της άποψης θεωρούν ότι αυτά τα αρχέγονα «Φύλλα της Τύχης» ή «Τάροκ» αποτελούν τον «πνευματικό πρόγονο» όλων των τραπουλόχαρτων και ότι η πιο αυθεντική μορφή τους διασώθηκε ως «Τάροκ των Βοημών» και ήδη ως τράπουλα με την ονομασία «Ταρώ του Τοθ».

Η περισσότερο κρατούσα και με τα περισσότερα επιχειρήματα άποψη, όμως, είναι αυτή που συνδέει την τράπουλα με την Κίνα, όπου μάλιστα, ως γνωστό, εφευρέθηκε και το χαρτί. Εδώ λοιπόν φαίνεται πως εμφανίστηκαν για πρώτη φορά παιγνιόχαρτα μεταξύ 7ου και 10ου αιώνα, στην αρχή μάλιστα μπορεί ταυτόχρονα να χρησιμοποιούντο και ως χαρτονομίσματα, όπως πιστεύουν κάποιοι ιστορικοί. Η ομοιότητα, πάντως, των κινέζικων χαρτονομισμάτων και των κινέζικων παιγνιοχάρτων είναι αξιοσημείωτη.

Τα παιγνιόχαρτα θεωρούνται εξέλιξη των κινέζικων ντόμινο, γιατρικού της πλήξης. Σύμφωνα με μια εκδοχή, που βρίσκουμε στην κινέζικη εγκυκλοπαίδεια – λεξικό «Τσινγκ-Τσζε-Τουνγκ» του 1678, ο Κινέζος αυτοκράτορας του 12ου αιώνα Σεν-Χο, ανέθεσε στους σοφούς του να βρουν ένα αντίδοτο στην πλήξη που ένιωθαν στο παλάτι οι τριακόσιες παλλακίδες του, οπότε και κάποιος σοφός του έφερε μια συλλογή από μικρές, ωραία διακοσμημένες, πλάκες από ελεφαντόδοντο, με τις οποίες, κατά τα λεγόμενά του, μπορούσαν να παιχτούν πολλά και διαφορετικά παιχνίδια. Τόσο ο αυτοκράτορας, όσο και οι παλλακίδες του, ενθουσιάστηκαν και, πλέον, το πρόβλημα της ανίας λύθηκε. Ο Τ.Φ. Καίητερ, όμως, στο βιβλίο του «Η εφεύρεση της τυπογραφίας στην Κίνα» αναφέρεται σε χαρτοπαιξία στην Κίνα ήδη τουλάχιστον από το 969.

Το μόνο βέβαιο είναι ότι η τράπουλα δεν αποτελεί ευρωπαϊκή εφεύρεση, αφού στην ήρθε από την Ασία. Από ποιους; Και για το προκείμενο ζήτημα οι θεωρίες είναι πολλές: Είτε από τους Σταυροφόρους, που την έμαθαν από τους Τατάρους, είτε από τους Άραβες της Ισπανίας, τον 14ο αιώνα, είτε, πάλι κατά τον 14ο αιώνα, από τους επιτιθέμενους στη Σικελία Σαρακηνούς, που την ονόμαζαν «ναϊμπι», είτε, κατ’ άλλες απόψεις, μέσω των ρομά αθίγγανων ή των Μαμελούκων.

Η ιταλική και ισπανική λέξη για τα παιγνιόχαρτα έχει αραβική προέλευση, γεγονός που συνηγορεί για τη μεταφορά από τους Άραβες ή τους Σαρακηνούς ή και τους Σταυροφόρους. Αντιθέτως η άποψη που δέχεται μεταφορά από τους πάσχει κατά το ότι οι τράπουλες εμφανίστηκαν στην Ευρώπη πριν από τους περισσότερους Τσιγγάνους. Αναμφιβόλως, πάντως, οι τελευταίοι, με τις μετακινήσεις τους και με την ενασχόλησή τους με την χαρτομαντεία, συνετέλεσαν τα μέγιστα στη διάδοση της χρήσης της τράπουλας.

Πολύ πιθανό είναι στην Ευρώπη να έφθασαν, προοδευτικά και με ελάχιστη χρονική διαφορά, από διαφορετικούς διαύλους, διαφορετικές μορφές τράπουλας, οι οποίες στη συνέχεια να αλληλοεπηρεάστηκαν ή και να συγχωνεύτηκαν.
Σε κάθε περίπτωση υπάρχουν αναφορές ότι παιγνιόχαρτα εμφανίστηκαν στην Ιταλία το 1299, στην Ισπανία το 1371, στις Κάτω Χώρες το 1379 και στη Γερμανία το 1377, ενώ σχετική αναφορά βρίσκουμε σε γαλλικό χειρόγραφο των αρχών του 14ου αιώνα, σε γαλλικό ποίημα του 1328 και σε άλλο έγγραφο του αρχείου του Καρόλου ΣΤ’, το 1392.

Ο Κάρολος Ε’, το 1369, στοχεύοντας στη διάδοση της τοξοβολίας, απαγόρευσε στους υπηκόους του να ασχολούνται με άλλα, ρητώς κατονομαζόμενα στο σχετικό διάταγμα, παιχνίδια, στα οποία, όμως, δεν περιλαμβάνονται τα χαρτιά. Νωρίτερα, πάντως, ο Κάρολος Δ’, λέγεται πως διασκέδαζε παίζοντας χαρτιά επί πολλές ώρες κατά τη διάρκειατης μακράς ασθενείας του. Επίσης σώζεται ένα έγγραφο από την αυλή της Βραβάνδης, από το 1379, όπου αναφέρεται η αγορά μιας τράπουλας για λογαριασμό του βασιλικού ζεύγους, δηλαδή του βασιλιά Βενσεσλάς του Λουξεμβούργου και της βασίλισσας Ιωάννας της Βραβάνδης.

Είναι εντυπωσιακές οι πάμπολλες αναφορές σε τράπουλες και στην χαρτοπαιξία που παρατηρούνται από το 1370 και μετά, σε όλες τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, γεγονός που αποδεικνύει την ταχύτατη διάδοση και αποδοχή τους, ενώ αξίζει να επισημανθεί ότι ο Δάντης δεν τις αναφέρει καθόλου. Δεν φαίνεται να υπάρχουν στοιχεία για το πότε ακριβώς έφθασαν στην Αγγλία, όμως, το 1463, οι ντόπιοι κατασκευαστές ζητούν κρατική προστασία κατά των εισαγόμενων τύπων που ανταγωνίζονται σκληρά τα εγχώρια προϊόντα.

Στην Ανατολική Ευρώπη έφθασαν προς τα τέλη του 15ου αιώνα, γεγονός που αποκλείει την, επίσης προταθείσα, άποψη, ότι τα τραπουλόχαρτα εισήχθησαν μέσω της Ανατολικής Ευρώπης και μάλιστα μέσω των τσιγγάνων, ενώ στην Αμερική μάλλον ήδη από την εποχή του Κολόμβου. Το σίγουρο πάντως είναι ότι ήδη στα μέσα του ιστ’ αιώνα, οι Ισπανοί τα είχαν μεταδώσει στους Αζτέκους του Μεξικού, των οποίων είχε ήδη καταστεί ιδιαίτερα προσφιλής ενασχόληση.

Καθ’ όσον αφορά στους Βυζαντινούς, δεν υπάρχει καμία μαρτυρία σχετικά με τράπουλες, κάτι που προφανώς σημαίνει ότι δεν πρόλαβαν να τις γνωρίσουν. Επίσης δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία (π.χ. από περιηγητές) για χρήση τραπουλών στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, χωρίς αυτό να αποδεικνύει με βεβαιότητα ότι κάτι τέτοιο δεν συνέβαινε. Αντιθέτως χαρτιά παίζονταν στα ενετοκρατούμενα Επτάνησα, από όπου στη συνέχεια η συνήθεια πέρασε και σε μερικές περιοχές της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας (τότε Ρούμελης).

Τα τραπουλόχαρτα που χρησιμοποιούντο ήταν ενετικού τύπου, με αρχαιοπρεπείς παραστάσεις, ενώ και η ορολογία που επεκράτησε ήταν ιταλική και γαλλική και γενικότερα ευρωπαϊκής προέλευσης και, πάντως, όχι τουρκικής, κάτι που μάλλον αποδεικνύει ότι η τράπουλα ήρθε στην Ελλάδα από την δύση και όχι από την ανατολή.
Από το 1884 και μετά η εκτύπωση και η εμπορία των παιγνιοχάρτων ανήκε στο Μονοπώλιο του Ελληνικού κράτους

Πώς διαιρείται η τράπουλα

Η δεσμίδα μιας τράπουλας αποτελείται από 52 στα οποία προστίθενται και δύο φύλλα με την εικόνα του Αρλεκίνου ή Ερμού ή «Τζόκερ», διαιρούνται σε δύο χρώματα (μαύρο και κόκκινο) των 26 φύλλων και κάθε χρώμα σε δύο διαφορετικά είδη.

Έτσι διαμορφώνονται τέσσερις διαφορετικές σειρές από 13 φύλλα η καθεμία, οι εξής: Κόκκινα Καρρό (τετράγωνα), Κόκκινες Κούπες (καρδιές), Μαύρα Σπαθιά (τριφύλλια) και Μαύρες Πίκες (μπαστούνια). Από τα 13 φύλλα, τα 10 παριστάνουν αριθμούς από το 1 ως το 10 και τα άλλα τρία «φιγούρες» και συγκεκριμένα τον Ρήγα (βασιλέα με γενειάδα), την Ντάμα (γυναίκα ή κορίτσι) και τον Βαλέ ή Φάντη.

Σε μια τράπουλα υπάρχουν:
• 52 φύλλα, όσες και οι εβδομάδες του χρόνου
• 13 φύλλα κάθε «χρώματος» (φυλής), όσες και οι εβδομάδες μιας εποχής ή όσοι οι σεληνιακοί μήνες
• 4 «χρώματα» (φυλές), όσες και οι εβδομάδες του μήνα
• 12 φιγούρες, όσοι και οι μήνες του χρόνου