Το 1876, ο Γάλλος Γεωπόνος και δενδροκόμος P.G. Madon αποστέλλεται από την τότε Οθωμανική Διοίκηση στην Κύπρο ώστε να συντάξει μια έκθεση σχετικά με τα υπάρχοντα δάση στο νησί. Το 1880 και το 1881 συντάσσει δύο εκθέσεις, την “Αναφύτευση της Κύπρου” και τη “Διατήρηση των Δασών της Κύπρου” αντίστοιχα. Τόσο οι εκθέσεις του P.G. Madon όσο και η δημοσίευση του S. Baker, “Η Κύπρος όπως την είδα” κατέδειξαν την έλλειψη δέντρων στην Κύπρο με επίκεντρο την Κερύνεια όπου υπήρξε μία ολοκληρωτική αποψίλωση των δασών. Στην Αλγερία, όπου ο Γάλλος δενδροκόμος έζησε για μια περίοδο, οι ευκάλυπτοι χρησιμοποιήθηκαν ευρέως για βελτίωση των συνθηκών υγείας κατά την καταπολέμηση της ελονοσίας και ως εκ τούτου ανέφερε σε έκθεσή του ότι τα είδη Eucalyptus resinifera, Eucalyptus tereticornis, Eucalyptus resdonii, Eucalyptus maculata, Eucalyptus pendulosa, Eucalyptus sideroxylon, Eucalyptus viminalis, Eucalyptus botroyides, Eucalyptus colossa, Eucalyptus occidentalis, Eucalyptus robusta, Eucalyptus persicifolia ήταν ιδιαίτερα κατάλληλα για χρήση στις ελώδεις περιοχές της Κύπρου. Ως εκ τούτου, κατά τη διάρκεια της Αγγλοκρατίας, τα δενδρύλλια ευκαλύπτου καλλιεργήθηκαν στα φυτώρια που βρίσκονται στη Λευκωσία και Λάρνακας και στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν ιδιαίτερα κατά τις φυτεύσεις σε Λευκωσία, Αμμόχωστο και Λάρνακα με απώτερο στόχο την αποστράγγιση ελωδών περιοχών και την έμμεση καταπολέμηση των συνθηκών που δημιουργούσαν την εξάπλωση της Ελονοσίας.
Οι ελώδεις περιοχές
Οι πολλές ελώδεις περιοχές που υπήρχαν στο νησί μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα, δημιουργούσαν πολλά προβλήματα από τη νανάπτυξη κουνουπιών που είχαν ως αποτέλεσμα την εμφάνιση ασθενειών. Τέτοιες ελώδεις περιοχές εσχηματίζοντο από τα νερά της βροχής και τους ποταμούς, που πλημμύριζαν κάθε τόσο πεδινές εκτάσεις και κοιλότητες και δεν είχαν διέξοδο. Σχημάτιζαν έτσι λίμνες των οποίων τα στάσιμα νερά κατέληγαν να προκαλούν όχι μόνο δυσοσμία και βρομιά αλλά να είναι και εστίες κουνουπιών και άλλων εντόμων και να προκαλούν μολύνσεις και ασθένειες. Ιδίως υπέφεραν οι πόλεις Λευκωσία και Αμμόχωστος, επειδή έλη εσχηματίζοντο στις εκτάσεις έξω από τα τείχη τους, όπου υπήρχε και στις δύο περιπτώσεις η έκταση της μεσαιωνικής τάφρου. Αλλά επίσης ελώδεις περιοχές απαντώντο και κατά μήκος της πεδινής πορείας των ποταμών, κυρίως του Πηδκιά και του Γιαλιά. Διάφορα είδη ζωής απαντώντο σε τέτοιες ελώδεις εκτάσεις, εκτός των εντόμων, όπως πλήθη βατράχων, καβούρια του γλυκού νερού, νερόφιδα, χέλια, ψάρια του γλυκού νερού, παρυδάτια πουλιά.
Ελώδεις εκτάσεις σχηματίζονταν από νερά της βροχής σε πεδινές περιοχές, όπως στην περιοχή Ορόκλινης κοντά στη Λάρνακα, καθώς και σε περιοχές όπου και σήμερα ακόμη σχηματίζονται λίμνες από νερά των ποταμών, όπως στο Παραλίμνι (απ’ όπου και η ονομασία του), και στην περιοχή της συνοικίας του Αγίου Λουκά κοντά στην Αμμόχωστό. Βαλτώδεις περιοχές σχηματίζονται επίσης στην περιοχή του Συριανοχωρίου, καθώς και στο Φασούρι Λεμεσού, που αποτελούν και σημαντικούς βιότοπους.
Τέτοιες ελώδεις περιοχές εσχηματίζοντο από τα αρχαία χρόνια. Συγκεκριμένες όμως αναφορές υπάρχουν σε μεταγενέστερα κείμενα, ιδίως σε κείμενα ξένων επισκεπτών των περιόδων της Φραγκοκρατίας, Βενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας. Τέτοιες αναφορές κάνουν λόγο για σκουπιδότοπους, λιμνάζοντα νερά, μόνιμη δυσοσμία, μόνιμες ασθένειες και μεγάλες ενοχλήσεις από μύγες και κουνούπια. Ιδιαίτερα οξύ ήταν το πρόβλημα κατά την μακρά περίοδο της Τουρκοκρατίας (1570 – 1878), λόγω παντελούς έλλειψης φροντίδας και λήψης μέτρων εκ μέρους των αρχών.
Ο ιστορικός Φλώριος Βουστρώνιος (16ος αιώνας) αναφέρει την ύπαρξη εκτενούς έλους κοντά στην Αμμόχωστο, στην περιοχή των εκβολών των ποταμών Πηδκιά και Γιαλιά, το οποίο χαρακτηρίζει ως «πολύ βλαβερό» για την πόλη. Για μεγάλη ελώδη περιοχή κοντά στη Λευκωσία κάνει επίσης λόγο ο ίδιος συγγραφέας, καθώς και για βάλτους όπου φύτρωναν καλάμια και διάφορα βότανα. Προσπάθειες αποξήρανσης των ελών είχαν καταβληθεί τουλάχιστον από τους Βενετούς (1489 – 1570). Ο Φλώριος Βουστρώνιος γράφει ότι το μεγάλο έλος κοντά στην Αμμόχωστο, που ανέδυε «αναθυμιάσεις μολυσμένες από τη βρόμικη λάσπη» και από όπου «η άσχημη μυρωδιά μόλυνε τους κατοίκους», είχε σχετικά αντιμετωπιστεί: «…εδώ και μερικά χρόνια», γράφει ο Φλώριος, «το έχουν αποξηράνει και έχουν κατασκευάσει εκβολή για τα νερά του, και είναι τώρα λιγότερο βλαβερό από όσο ήταν κάποτε…»
Ελώδεις εκτάσεις εσχηματίζοντο και σε εκτάσεις κοντά στη Λάρνακα και τη Λεμεσό. Πάντως συστηματικές και, τελικά, αποτελεσματικές προσπάθειες αποξήρανσης των ελών, παντού στην Κύπρο, κατέβαλαν οι Άγγλοι αμέσως μόλις πήραν το νησί, από το 1878 και εξής. Μεταξύ άλλων, οι Άγγλοι εισήγαγαν στην Κύπρο χιλιάδες δενδρύλλια ευκαλύπτου (δέντρο άγνωστο έως τότε στο νησί), που φυτεύτηκαν στις ελώδεις περιοχές. Ο ευκάλυπτος είναι δέντρο που απορροφά μεγάλες ποσότητες νερού. Έως και σήμερα, συστάδες από ευκαλύπτους σε διάφορα μέρη, υποδεικνύουν περιοχές στις οποίες παλαιότερα υπήρχαν έλη.
Η αποστράγγιση της Λίμνης Παραλιμνίου στη ιστορία
Η Λίμνη από όπου το Παραλίμνι πήρε το όνομά του, η οποία βρίσκεται ανάμεσα σε Παραλίμνι, Δερύνεια και Σωτήρα δεν αποτέλεσε εξαίρεση για την καταπολέμηση της Ελονοσίας με τη φύτευση ευκαλύπτων καθώς και με την αποστράγγισή της η οποία εφαρμοζόταν από τον 19ο αιώνα. Μάλιστα, η προφορική παράδοση αναφέρει ότι κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας και έπειτα, ολόκληρη η Λίμνη Παραλιμνίου καλλιεργείτο, κυρίως από βαμβακοφυτείες. Αυτό, μάλιστα, δεν είναι άσχετο με το γεγονός ότι ο ίδιος ο πυθμένας της Λίμνης Παραλιμνίου είναι μέχρι σήμερα χωρισμένος σε οικόπεδα, ιδιωτικά τεμάχια γης, τα οποία πρέπει να “βουλλώθηκαν” μετά και την ίδρυση του Κτηματολογίου της Κύπρου το 1858.
Ως εκ τούτου, και ενώ η Κυβέρνηση δεν έχει ακόμη εφαρμόσει το Διαχειριστικό Σχέδιο της Λίμνης Παραλιμνίου και ενώ οι απαλλοτριώσεις εκκρεμούν, η “ιδιωτικοποίηση” της Λίμνης Παραλιμνίου παραμένει ως ένα κεφάλαιο ανοιχτό με όλες τις αρνητικές συνέπειες για υποβάθμιση του υδροβιοτόπου της περιχής.
Σε άρθρο του το 2019 στην εφημερίδα “Σημερινή”, ο Μαρίνος Παυλικκάς καταγράφει το γεγονός ότι το 89,7% της Λίμνης Παραλιμνίου αποτελεί ιδιωτική γη, ενώ μόλις το 10,3% περιμετρικά της στις όχθες, αποτελεί χαλίτικη γη. Παράλληλα, όπως αναφέρεται στο άρθρο, το υδρολογικό καθεστώς της Λίμνης Παραλιμνίου είναι έντονα επηρεασμένο από έργα αποστράγγισης. Παρά το ότι, σύμφωνα με το Προκαταρκτικό Διαχειριστικό Σχέδιο (2016), η τοπογραφία της Λίμνης Παραλιμνίου συνηγορεί στην άποψη ότι ήταν πάντα μια αβαθής λιμναία και ελώδης έκταση, με σημαντική εποχική διακύμανση των υδάτων της, τα έργα αποστράγγισης, τα οποία πραγματοποιήθηκαν επί Αγγλοκρατίας και μετέπειτα, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην υποβάθμιση της υδρολογικής κατάστασής της.
Σήμερα, η Λίμνη όταν είναι πλήρης έχει βάθος νερού περίπου 0,9m και χωρητικότητα 2.000.000 κυβικά μέτρα. Λόγω της μεγάλης της έκτασης, το περιορισμένο βάθος νερού, σε συνδυασμό με ψηλές εξατμίσεις και τις εκροές νερού από αυτή, η Λίμνη είναι ξηρή τους καλοκαιρινούς μήνες.
Στα δυτικά και νοτιοδυτικά της Λίμνης υπάρχουν λιμνία που κατασκευάσθηκαν με εκσκαφή και στα οποία συντηρείται ποσότητα νερού καθ’ όλη σχεδόν τη διάρκεια του έτους και αποτελούν βασικό ενδιαίτημα του νερόφιδου. Πριν από μερικά χρόνια, το Τμήμα Περιβάλλοντος πραγματοποίησε επιπρόσθετες εκσκαφές με στόχο την ενίσχυση του ενδιαιτήματος αυτού με τη δημιουργία μεγαλύτερης επιφάνειας νερού και τη φυσική ενίσχυση της βλάστησης.
Με στόχο την αξιοποίηση των υδάτινων πόρων της Λίμνης, η Κυβέρνηση κατασκεύασε το 1963 ανοικτό κανάλι μήκους 11.260m με κλίση περί που 0,1% και παροχετευτική ικανότητα 1000m3/h, από την άκρη του λαγουμιού (σήραγγας που κατασκευάστηκε το 1893 για σκοπούς κένωσης της λίμνης) μέχρι την τοποθεσία Παναγιά, με σκοπό τη μεταφορά του νερού για τεχνητό εμπλουτισμό του υδροφορέα που βρίσκεται στην παραλιακή ζώνη νότια του Δήμου Παραλιμνίου μέσω 32 μικρών εμπλουτιστικών φραγμά των.
Σήμερα, μεγάλες ποσότητες νερού απορρέουν εκτός της λίμνης μέσω της σήραγγας, λόγω του ότι η εκροή νερού ρυθμίζεται με την τοποθέτηση όγκων χώματος εντός του καναλιού εκροής. Αυτός είναι ο σημαντικότερος λόγος για τον οποίο η υδροπερίοδος της λίμνης είναι μικρή.
Ο “ξεχασμένος” Τουρκοκύπριος γιατρός που έσωσε την Κύπρο από την Ελονοσία
Τον αποκαλούσαν “Μεγάλο Απελευθερωτή“. Το όνομά του ήταν Μεχμέτ Αζίζ και βρισκόταν πίσω από ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της Κύπρου του περασμένου αιώνα. Και όμως κανείς εκτός από μια χούφτα Κύπριων δεν έχει ακούσει γι’ αυτόν.
Ο Αζίζ ήταν ένας Τουρκοκύπριος αξιωματούχος υγείας που διασφάλισε ότι η Κύπρος θα γίνει η πρώτη χώρα με ελονοσία στον κόσμο που θα εξαλείψει πλήρως την ασθένεια.
Γνωστός στους συμπατριώτες του ως «ο άνθρωπος της μύγας», είχε σπουδάσει κάτω από τον βραβευμένο με Νόμπελ ειδικό για την ελονοσία Sir Ronald Ross, ο οποίος είχε βρει τον τύπο του κουνουπιού που μετέδωσε την ασθένεια. Η Tabitha Morgan κατέγραψε για λογαριασμό του BBC την ιστορία του Aziz κατά τη διάρκεια της έρευνας ενός βιβλίου για τη βρετανική αποικιακή Κύπρο.
Μέχρι το 1936, η Κύπρος -τότε βρετανική αποικία- ήταν γνωστή ως μια από τις χώρες με τα περισσότερα κρούσματα ελονοσίας στον κόσμο, με περίπου 18.000 κρούσματα κάθε χρόνο.
Η ασθένεια ήταν ιδιαίτερα καταστροφική για τα παιδιά. Ένας ηλικιωμένος άνδρας, αναπολώντας την παιδική του ηλικία, εξήγησε ότι «πολλοί νέοι δεν τα κατάφεραν ποτέ, άλλοι δεν ήταν ικανοί να κάνουν τη δουλειά μιας μέρας μετά την προσβολή της ασθένειας».
Στρατιωτική εκστρατεία κατά της ελονοσίας
Δέκα χρόνια αργότερα, ο Αζίζ, με την ιδιότητά του ως επικεφαλής επιθεωρητής υγείας, εξασφάλισε επιχορήγηση από το Ταμείο Αποικιακής Ανάπτυξης για την εξάλειψη του κουνουπιού που μετέδιδε την ελονοσία από την Κύπρο.
Σχεδίασε την εκστρατεία του σε στρατιωτικές γραμμές, χωρίζοντας ολόκληρο το νησί σε 500 πλέγματα, καθένα από τα οποία θα μπορούσε να καλυφθεί από έναν άνδρα για 12 ημέρες.
Η ομάδα του εργάστηκε συστηματικά μέσω του σχεδίου, βομβαρδίζοντας όλες τις πηγές στάσιμου νερού (συμπεριλαμβανομένων των πηγαδιών πόσιμου νερού) με DDT.
Η ομάδα του Aziz πρωτοστάτησε σε μια τεχνική, ρίχνοντας μια λεπτή μεμβράνη πετρελαίου στις επιφάνειες του νερού για να αποτρέψει την εκκόλαψη των προνυμφών κουνουπιών.
Σύμφωνα με την Κυπριακή Επιθεώρηση του Ιουνίου 1948, «κάθε πισίνα και ρέμα και περιοχή βουλωμένου εδάφους» ψεκάστηκε με εντομοκτόνο. Ακόμη και τα αποτυπώματα των οπλών των ζώων αντιμετωπίστηκαν. Οι άντρες του Αζίζ μπήκαν στα έλη κατεβαίνοντας σε σπηλιές με σχοινιά.
Οι ελεγχόμενες περιοχές ελέγχονταν κάθε εβδομάδα για ενδείξεις προνυμφών κουνουπιών και, εάν χρειαζόταν, ψεκάζονταν ξανά. Όσο διήρκεσε η εκστρατεία, έπρεπε να ψεκαστεί όλη η περιοχή που κινούνταν από «ακάθαρτες» σε «καθαρές» περιοχές.
Τι είναι η ελονοσία;
Η ελονοσία είναι μια προληπτική, ιάσιμη ασθένεια που προκαλείται από παράσιτα Plasmodium, η οποία μεταδίδεται στους ανθρώπους από τα τσιμπήματα των θηλυκών κουνουπιών.
Μόλις μολυνθούν, οι άνθρωποι αρρωσταίνουν πολύ: τα παράσιτα μολύνουν τα κύτταρα του ήπατος και τα ερυθρά αιμοσφαίρια. Τελικά η ασθένεια επηρεάζει ολόκληρο το σώμα, συμπεριλαμβανομένου του εγκεφάλου, και μπορεί να είναι θανατηφόρα.
Το 2019 υπήρξαν 229 εκατομμύρια κρούσματα παγκοσμίως και εκτιμάται ότι 409.000 θάνατοι, τα δύο τρίτα από αυτούς παιδιά.
Πηγή: Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας.
Τριετής αναζήτηση για αποικίες κουνουπιών
Η κόρη του Αζίζ, Τουρκάν, θυμήθηκε την επίσημη στολή του πατέρα της, στρατιωτικού τύπου επιθεωρητή υγειονομικής περίθαλψης, γεμάτη επωμίδες και σεβρόν. Θυμήθηκε επίσης τα παιδικά πικνίκ που πέρασε κυνηγώντας τον κατά μήκος των ξεραμένων ποταμών, καθώς έψαχνε ακούραστα για πηγές διαρροής νερού.
Ένας επισκέπτης αμερικανός ελονοσιολόγος συνάντησε τον Αζίζ σε μια επίσκεψη σε ένα κυπριακό χωριό όπου το 72% των παιδιών εμφάνισαν σημάδια μόλυνσης από ελονοσία.
Ο Αζίζ, σημείωσε, «ήταν ικανός να βρίσκει σκάλες και να ψάχνει τα ψηλά ταβάνια» καθώς αναζητούσε αποικίες κουνουπιών, ανακαλύπτοντας τελικά «μια καλή παρτίδα στους υγρούς τοίχους του λουτρού του χωριού».
Χρειάστηκαν κάτι παραπάνω από τρία χρόνια. Μέχρι τον Φεβρουάριο του 1950 και η Κύπρος ήταν η πρώτη χώρα στον κόσμο χωρίς ελονοσία.
Ο ίδιος ο Αζίζ χαρακτηρίστηκε από το London News Chronicle ως «Ο Μεγάλος Απελευθερωτής», ενώ οι Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι συνάδελφοί του χαρακτηρίστηκαν «μαχητές της πρώτης γραμμής στη μάχη κατά της ελονοσίας». Του απονεμήθηκε το MBE και έλαβε διάκριση από τον Υπουργό Εξωτερικών των Αποικιών επειδή κέρδισε «φήμη μεταξύ γιατρών και επιστημόνων σε όλο τον κόσμο».
Μόλις ολοκληρώθηκε η αποστολή του για την εξάλειψη της ελονοσίας, ο Aziz συνέχισε το καθήκον του ως επικεφαλής επιθεωρητής υγείας, πραγματοποιώντας πολυάριθμες εκστρατείες εκπαίδευσης υγείας για μολυσματικές ασθένειες όπως ο τύφος και η φυματίωση και δίνοντας διαλέξεις σε πανεπιστήμια σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο.
Όμως η επιτυχία του δεν του εξασφάλισε διαρκή φήμη. Αυτό που κάνει την ιστορία του ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα δεν είναι τόσο το αξιοσημείωτο επίτευγμά του, αλλά ο τρόπος με τον οποίο έχει αφαιρεθεί εντελώς από την ιστορία ενός έθνους.
Ο λόγος έγκειται στα γεγονότα που ακολούθησαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά την τουρκική εισβολή η οποία χώρισε τις δύο κοινότητες.
Ο ήρωας που ηγήθηκε της εκστρατείας κατά της ελονοσίας στην Κύπρο πέθανε σε ηλικία 98 ετών το 1991 στο κατεχόμενο τμήμα της Λευκωσίας, έχοντας περάσει τη σύνταξή του ζώντας ήσυχα. Κηδεύτηκε χωρίς επίσημη τελετή.
Έρευνα/Σύνταξη: Famagusta.News
Πηγές: Εφημερίδα “Σημερινή”, Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια “Πολυγνώση”, Εγκυκλοπαίδεια “Φιλόκυπρος”, BBC