Ο «μαύρος κήπος του Καυκάσου» είναι ποτισμένος με αίμα. Μια ιστορία αιματηρής διαμάχης ανάμεσα σε δυο χώρες, που ήδη κρατάει πάνω από έναν αιώνα, για το ποιος θα είναι ο αφέντης αυτού του «κήπου», έχει κάνει το Ναγκόρνο Καραμπάχ να θυμίζει τις διαρκώς φλεγόμενες περιοχής της Μέσης Ανατολής.
Όπως, για παράδειγμα, στην Παλαιστίνη ή στο Λίβανο μια σπίθα αρκεί για να φέρει την καταστροφή, έτσι και στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, η γραμμή που χωρίζει την ειρήνη από τον πόλεμο είναι τόσο λεπτή και τόσο εύθραυστη που κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος για το τι του ξημερώνει η επόμενη ημέρα.
Ο κίνδυνος ανάφλεξης σε αυτή την εξαιρετικά ευαίσθητη περιοχή του πλανήτη είναι τέτοιος που ακόμα και σε περιόδους (επιφανειακής) ειρήνης, οι δυο αντιμαχόμενες πλευρές δεν κάνουν λόγο για κατάπαυση του πυρός αλλά για «παγωμένη σύγκρουση»!
Σε μια από τις πλέον στρατικοποιημένες ζώνες του πλανήτη, άλλωστε, μήκους 150 χιλιομέτρων, είναι λογικό τα όπλα να έχουν πάντα τον πρώτο λόγο.
Το Ναγκόρνο Καραμπάχ είναι μια ανεξάρτητη χώρα η οποία ουσιαστικά… δεν υπάρχει αφού κανένα κράτος- μέλος του ΟΗΕ δεν την έχει αναγνωρίσει.
Αρτσάχ είναι το αρχαίο Αρμενικό όνομα της περιοχής. Ναγκόρνο Καραμπάχ είναι η σοβιετική ονομασία, σημαίνει «ορεινός μαύρος κήπος» και έχει τριπλή γλωσσική ρίζα (ρωσική, περσική, τουρκική).
Τα εδάφη που σήμερα γνωρίζουμε ως Ναγκόρνο Καραμπάχ είναι τα εδάφη που σύμφωνα με τους αρχαιολόγους έζησε ο λαός Kura-Araxes, οι άνθρωποι δηλαδή που ζούσαν μεταξύ των ποταμών Κύρου και Αράξη. Πρόκειται για έκταση 4.400 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Είναι κυρίως ορεινή και δασώδης, έχει ψηλές κορυφογραμμές κατά μήκος του βόρειου άκρου και κατά μήκος της Δύσης και του ορεινού νότου. Η περιοχή διαθέτει πολλές ιαματικές πηγές και κοιτάσματα ψευδαργύρου, άνθρακα, μολύβδου, χρυσού, μαρμάρου και ασβεστόλιθου.
Ο αρχαίος πληθυσμός της περιοχής αποτελείτο από διάφορες αυτόχθονες τοπικές ομάδες και μεταναστεύουσες φυλές που ήταν ως επί το πλείστον μη Ινδοευρωπαίοι. Ο αρμενικός πολιτισμός άκμασε κατά την πρώιμη μεσαιωνική εποχή στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ενώ γύρω στα μέσα του 7ου αιώνα, η περιοχή κατακτήθηκε από την εισβολή των Μουσουλμάνων Αράβων, στη συνέχεια, κυβερνήθηκε από τους τοπικούς διοικητές που εγκρίθηκαν από το Χαλιφάτο και το 1805 το Καραμπάχ έγινε προτεκτοράτο της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, ενώ μετά το αποτέλεσμα του Ρωσο-περσικού Πολέμου (1804-1813) η Περσία επισήμως παραχώρησε το Καραμπάχ στη Ρωσική Αυτοκρατορία.
Από τα παραπάνω γίνεται εύκολα αντιληπτό πως η συγκεκριμένη περιοχή «γεννάει» συγκρούσεις μεταξύ ετερόκλιτων λαών τα τελευταία 2.000 χρόνια. Το τι γίνεται σήμερα, ωστόσο, στο Ναγκόρνο Καραμπάχ σε πολύ μεγάλο βαθμό έχει τη ρίζα του στην εποχή της Σοβιετικής Ένωσης και σε μια… έμπνευση του Ιωσήφ Στάλιν.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Εν αρχή είναι το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και η πτώση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας στα χέρια των επαναστατημένων μπολσεβίκων του Λένιν. Μετά από τα δυο αυτά σπουδαία ιστορικά γεγονότα Αρμένιοι, Αζέριοι και Γεωργιανοί αποφασίζουν να φτιάξουν την Ομοσπονδία της Υπερκαυκασίας η οποία, ωστόσο, άντεξε μόλις τρεις μήνες και στη συνέχεια διαλύθηκε.
Ακολούθησαν οι πρώτες εξαιρετικά έντονες διαμάχες μεταξύ των χριστιανών Αρμένιων και των Μουσουλμάνων Αζέρων. Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν φιλονικούσαν για τρεις περιφέρειες: το Ναχτσεβάν, στο Ζανγκεζούρ και το Καραμπάχ.
Ο Αντρανίκ Οζανιάν, Αρμένιος στρατηγός, εκμεταλλευόμενος την αναμπουμπούλα από τις αλλεπάλληλες πολιτικές ανακατατάξεις εισβάλει στο Καραμπάχ και το καταλαμβάνει. Οι Βρετανοί που στο μεταξύ είχαν καταλάβει το Νότιο Καύκασο του πρότειναν κατάπαυση του πυρός και επίλυση του θέματος στο Συνέδριο Ειρήνης του Παρισιού το 1919.
Οι Σοβιετικοί, ωστόσο, είχαν διαφορετική άποψη. Καταλαμβάνουν ολόκληρη την περιοχή, γίνονται οι απόλυτοι αφέντες και δημιουργούν την Υπερκαυκασιανή Ομοσπονδία της Σοβιετικής Ένωσης και φτιάχνουν ένα ειδικό γραφείο, στόχος του οποίου ήταν η οριστική επίλυση των διαφορών μεταξύ των τριών χωρών. Υπεύθυνος του γραφείου ήταν ο υπερφιλόδοξος Λαϊκός Κομισάριος για τις εθνότητες, Ιωσήφ Στάλιν!
Ο μετέπειτα σοβιετικός ηγέτης, δίχως την παραμικρή καθυστέρηση έκανε αυτό που ήξερε καλύτερα απ’ οτιδήποτε άλλο. Στις 4 Ιουλίου 1921 μεταφέρει την περιοχή του Καραμπάχ στη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αρμενίας. Στις 5 Ιουλίου 1921, μια μέρα αργότερα δηλαδή, ανακάλεσε την απόφασή του και ψήφισε να αφεθεί η περιοχή στην Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν!
Πολλοί ιστορικοί αναλυτές λένε πως αυτή η κίνηση της ΕΣΣΔ ήταν ένα δώρο προς τον Κεμάλ Ατατούρκ. Άλλοι λένε πως απλά ήταν η γνωστή τακτική του «διαίρει και βασίλευε». Σε κάθε περίπτωση, πάντως, από εκείνο το σημείο και έπειτα οι Αρμένιοι ποτέ δεν σταμάτησαν να διεκδικούν την επιστροφή του Ναγκόρνο Καραμπάχ στα δικά τους εδάφη.
Ο πρώτος Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Αρμενίας, Αγκάσι Κχαντζιάν εκτελέστηκε από τον αδίστακτο Λαβρέντι Μπερία όταν του ζήτησε να μεταφέρει στον Στάλιν (ο οποίος πλέον είχε αναλάβει τα ηνία της ΕΣΣΔ) τα παράπονα των Αρμενίων για το ζήτημα.
Από το θάνατο του Στάλιν και μετά, αλλά κυρίως μετά την πτώση της ΕΣΣΔ, τα όσα προβλήματα και οι τεράστιες εθνοτικές διαφορές που ήταν θαμμένες βγήκαν ξανά στην επιφάνεια και αυτή τη φορά με ακόμα μεγαλύτερη ένταση.
Χειρότερη απ’ όλες τις συγκρούσεις που έχουν γίνει μέχρι σήμερα είναι αυτή που ξεκίνησε το 1988, κορυφώθηκε το 1992 και έληξε το 1994 με τις δυο πρώην σοβιετικές δημοκρατίες να έχουν τεράστιες απώλειες και να κατηγορούν η μια την άλλη για εθνοκαθάρσεις!
Αφορμή γι αυτόν τον πολύ σκληρό πόλεμο ήταν αφενός το ψήφισμα της Εθνοσυνέλευσης της Δημοκρατίας του Ναγκόρνο Καραμπάχ για ένωση με την Αρμενία και αφετέρου το σχεδόν ταυτόχρονο δημοψήφισμα που στηρίχθηκε από τους Αρμένιους αλλά υπονομεύθηκε από τους Αζέρους.
Ο πόλεμος ανάμεσα στις δυνάμεις των δύο χωρών τελείωσε με κατάπαυση πυρός το 1994, με την Αρμενία να έχει τον πλήρη έλεγχο του Ναγκόρνο- Καραμπάχ και άλλων μικρότερων θυλάκων στα εδάφη του Αζερμπαϊτζάν.
Όσες προσπάθειες κι αν έγιναν στη συνέχεια για να βρεθεί μια λύση σε διεθνές και διπλωματικό επίπεδο, δεν καρποφόρησαν. Είτε έγιναν από τον ΟΑΣΕ, είτε από τη Ρωσία απέτυχαν παταγωδώς. Αποτέλεσμα; Η περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ παραμένει μέχρι και σήμερα σε «κατάσταση νομικής έλλειψης», ενώ η Δημοκρατία του Ναγκόρνο Καραμπάχ παραμένει de facto ανεξάρτητη (με στενές σχέσεις με τη Δημοκρατία της Αρμενίας και χρησιμοποιεί το ίδιο νόμισμα, το δράμι) αλλά ταυτόχρονα διεθνώς μη αναγνωρισμένη.
Ένας από τους πλέον αρμόδιους για να μιλήσει για τη κατάσταση που επικρατεί σήμερα στην εύφλεκτη αυτή περιοχή είναι ο Λόρενς Μπρόερς, διευθυντής του προγράμματος για τον Καύκασο στην ειρηνευτική οργάνωση Conciliation Resources.
«Με την πανδημία του κορονοϊού να έχει αντίκτυπο στην τιμή του πετρελαίου και του φυσικού αερίου του Αζερμπαϊτζάν, μπορεί τώρα οι κυβερνώντες να αποφάσισαν ότι είναι μια καλή στιγμή για να δράσουν», εκτίμησε ο Μπόερς και εξήγησε: «Μπορεί να σκέφτηκαν ότι ίσως είναι μια καλή ιδέα να γίνει τώρα μια επιχείρηση, να ενώσουμε τον λαό πίσω από τη σημαία, να κερδίσουμε κάποια εδάφη και να ξαναμπούμε στην ειρηνευτική διαδικασία από θέση ισχύος».
Η ευρύτερη περιοχή του νότιου Καύκασου είναι μία κρίσιμη αρτηρία για το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο από το Αζερμπαϊτζάν προς την Τουρκία και από εκεί στην Ευρώπη και άλλες παγκόσμιες αγορές.
Το Αζερμπαϊτζάν παρέχει περίπου το 5% των αναγκών της Ευρώπης σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο (βοηθώντας την ΕΕ να περιορίσει την εξάρτησή της από τη Ρωσία) και οι συγκρούσεις του 2016 είχαν φτάσει κοντά σε αρκετούς από αυτούς τους αγωγούς.
Η κατάσταση γίνεται πιο επικίνδυνη (κάτι που έγινε εξαιρετικά εμφανές στα μέσα της εβδομάδας που μας πέρασε) όταν στην όλη υπόθεση εμπλέκεται η Τουρκία που πάντα είχε και εξακολουθεί να έχει ξεκάθαρη θέση υπέρ του Αζερμπαϊτζάν και η Ρωσία που (αν και τηρεί μια πιο ουδέτερη στάση δεδομένων των οικονομικών σχέσεων που έχουν αναπτυχθεί με την ελίτ των Αζέρων) πάντα βρισκόταν κοντά στην Αρμενία.