Η σύλληψη του δημοκρατικού πολιτεύματος έγινε όπως σαφώς διδασκόμαστε από την Ιστορία, στην αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στην Αθήνα, όταν ο Κλεισθένης το 508-507 π.Χ. αποφάσισε να μεταρρυθμίσει το τότε πολιτικό σύστημα προς ένα δικαιότερο. Τον σύγχρονο κοινοβουλευτισμό ουσιαστικά τον διδαχθήκαμε από τους Άγγλους που το 1649 με πρωτεργάτη τον Όλιβερ Κρόμγουελ, εκτέλεσαν τον βασιλιά Κάρολο Α’ και εγκαθίδρυσαν δημοκρατία.
Ο Ελβετός διαφωτιστής Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, γνωστός για τις προτάσεις του για κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα, «πείραζε» τους Άγγλους, που τότε ήταν οι μόνοι που είχαν κοινοβούλιο, και ταυτόχρονα έκανε κριτική στο πολιτικό τους σύστημα, λέγοντας: «Οι Άγγλοι νομίζουν ότι είναι ελεύθεροι μία μέρα στα πέντε χρόνια».
Η Ελλάδα το 2018 βγήκε, αν έχει πραγματικά βγει, από μία δύσκολη σχεδόν δεκαετή διαδικασία οικονομικής κρίσης, που επέφερε σφοδρούς κλυδωνισμούς στην κοινωνική αρμονία αλλά και την πολιτική της ζωή. Μια πολιτική ζωή που για να φτάσει εδώ που είναι σήμερα, υπήρξε προβληματική και συγκρουσιακή και τα προ κρίσης χρόνια.
Μέσα στην κρίση γεννήθηκαν νέες κομματικές οντότητες με τη φιλοδοξία να προσφέρουν λύσεις στα αδιέξοδα ή να υψώσουν τείχη αντίστασης στις πολιτικές που τα δημιουργούσαν. Σε μεγάλο βαθμό τα εγχειρήματα προέρχονταν από διασπάσεις ή αποχωρήσεις από τα ήδη υπάρχοντα κόμματα, δίνοντας την εντύπωση ότι αποστασιοποιούνται από τις πολιτικές που είχαν εφαρμοστεί. Ίσως η αίσθηση που δημιουργήθηκε στους πολίτες να ήταν ότι με κάποιον τρόπο γινόταν απλώς ανακύκλωση των παλιών υλικών, που αποσκοπούσε στην πολιτική επιβίωση ατόμων ή σχηματισμών.
Οι ευρωεκλογές της 26 Μαΐου αποτελούν μία ένδειξη για το πώς αντιμετωπίστηκαν πολλοί από αυτούς τους πολιτικούς σχηματισμούς, καθώς υπήρξαν παραδείγματα όπου ουσιαστικά κόμματα αποδεκατίστηκαν και βρέθηκαν σε κατάσταση διάλυσης. Είναι όμως η συγκεκριμένη συγκυρία το κλείσιμο ενός ιστορικού κύκλου;
«Τα κόμματα της κρίσης»
Από την ημέρα που ο Γιώργος Παπανδρέου ανακοίνωνε από το Καστελόριζο την προσφυγή της Ελλάδας στους διεθνείς μηχανισμούς στήριξης, η χώρα μπήκε σε μία δίνη κρίσης που επέφερε αναπόφευκτους τριγμούς και στην πολιτική πραγματικότητά της. Οι ανακατατάξεις από τότε πολλές και κάπως έτσι ξεκίνησαν και πολλές κομματικές «γέννες». Φυσικά και στα προ κρίσης χρόνια είχε συντελεστεί μερική αναδιάταξη στο πολιτικό σκηνικό.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά ή σαφέστερα από τα δεξιά στα αριστερά.
Το μακρινό 2010 ο τότε πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας Αντώνης Σαμαράς διέγραψε την Ντόρα Μπακογιάννη γιατί ψήφισε το πρώτο μνημόνιο που έφερε το ΠΑΣΟΚ. Έτσι η κ. Μπακογιάννη δημιούργησε τη Δημοκρατική Συμμαχία, εγχείρημα που διήρκεσε περίπου 2 χρόνια, μέχρι να επανενταχθεί στη ΝΔ.
Στα δεξιά της ΝΔ υπήρχε ήδη από το 2000 ο Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός, που είχε ιδρυθεί από τον διαγραφέντα επίσης από τη ΝΔ Γιώργο Καρατζαφέρη. Πρόκειται για κόμμα που προϋπήρχε της κρίσης, αλλά έπαιξε έναν κομβικό ρόλο όταν συμμετείχε στην κυβέρνηση συνεργασίας με πρωθυπουργό τον Λουκά Παπαδήμο το 2011. Το ποσοστό 1,23% της Κυριακής φέρνει ουσιαστικά το ΛΑΟΣ στο τέλος ενός πολιτικού κύκλου, με τον Γιώργο Καρατζαφέρη να ανακοινώνει την απόσυρσή του από την προεδρία του κόμματος.
Ο Γιώργος Καρατζαφέρης μάλιστα βρέθηκε στη δύσκολη θέση να δει στελέχη που ανέδειξε, να αφήνουν το κόμμα για να μεταβούν στη ΝΔ και να ακολουθήσουν άλλους δρόμους.
Το 2009 ο ιδιαίτερα κινητικός στη δημιουργία πρωτογενών πολιτικών μορφωμάτων Στέφανος Μάνος ανακοινώνει μαζί με τον απερχόμενο τώρα δήμαρχο Θεσσαλονίκης Γιάννη Μπουτάρη, τον καθηγητή Θάνο Βερέμη, τον συγγραφέα Νίκο Δήμου, τον ηθοποιό Κωνσταντίνο Μαρκουλάκη και τον «γνωστό από τα παλιά» Βασίλη Κοντογιαννόπουλο την ίδρυση του πολιτικού φορέα «Δράση».
Το 2011 ο Θάνος Τζήμερος ιδρύει τη «Δημιουργία Ξανά» και στις εκλογές του Ιουνίου του 2012, λόγω των χαμηλών εκλογικών ποσοστών, κατεβαίνει σε κοινό ψηφοδέλτιο με τη «Δράση» και τη «Φιλελεύθερη Συμμαχία» που είχε πρόεδρο τον Γρηγόρη Βαλλιανάτο και είχε σχηματιστεί το 2007.
Τον Φεβρουάριο του 2012 ο Πάνος Καμμένος ανακοινώνει τη δημιουργία των «Ανεξαρτήτων Ελλήνων», μετά από απόσχιση από τη ΝΔ, με το μήνυμα «Είμαστε πολλοί, είμαστε ανεξάρτητοι, είμαστε Έλληνες». Η συνύπαρξη του κόμματος με τον ΣΥΡΙΖΑ στην κυβέρνηση από το 2014 και η αποχώρησή τους πριν από μερικούς μήνες αποτέλεσαν κομβικά σημεία στην πορεία των ΑΝΕΛ, που στις ευρωεκλογές έπεσαν στο 0,80%, έχοντας προηγουμένως υποστεί διαρροές βουλευτών και στελεχών και θέτοντας σοβαρά διλήμματα για το μέλλον του σχηματισμού.
Πολλές άλλες προσπάθειες ενίσχυσης ή διεμβολισμού των δεξιών ψηφοφόρων έγιναν μέσα σε αυτά τα χρόνια. Ο τώρα ανεξάρτητος βουλευτής Νίκος Νικολόπουλος, που επίσης αποχώρησε από τη ΝΔ, ίδρυσε το «Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα» τον Μάιο του 2013.
Την άνοιξη του 2016 έκανε πρεμιέρα ένα ακόμη νέο κόμμα, η «Νέα Δεξιά» του Φαήλου Κρανιδιώτη, με 0,66% στις ευρωεκλογές της Κυριακής, ενώ λίγους μήνες μετά ιδρύθηκε ένα ακόμη κόμμα με επίκεντρο την λαϊκή δεξιά, η «Ελληνική Λύση» του πρώην βουλευτή του ΛΑ.Ο.Σ Κυριάκου Βελόπουλου. Σημειωτέον ότι ο Κ. Βελόπουλος κατάφερε να αποσπάσει ποσοστό 4,18% και να εκλέξει ευρωβουλευτή.
Η «αποκαθήλωση» του ΠΑΣΟΚ
Το πρώτο κόμμα που ψήφισε μνημόνιο, το ΠΑΣΟΚ, αναπόφευκτα δέχθηκε μεγάλο εκλογικό πλήγμα και επομένως υπέστη πολλές μεταλλάξεις, αν και δεν αντικαταστάθηκε από ομοειδή πολιτικό σχηματισμό, αλλά απλώς συρρικνώθηκε. Το Κίνημα Αλλαγής λοιπόν πέτυχε να αναδειχθεί τρίτη δύναμη στις ευρωεκλογές με 7,72%.
Το ΠΑΣΟΚ έχασε στελέχη και εκλογική δύναμη και πέρασε σε μία περίοδο αναζήτησης. Το ίδιο ισχύει και για τους πολιτικούς που το απάρτιζαν.
Ο Γιώργος Παπανδρέου, αν και είχε διατελέσει πρωθυπουργός με το ΠΑΣΟΚ, αποφάσισε τον Ιανουάριο του 2015 να ιδρύσει το «Κίνημα Δημοκρατών Σοσιαλιστών» (ΚΙ.ΔΗ.ΣΟ.) που έμεινε εκτός Βουλής.
Ο Ανδρέας Λοβέρδος διαβλέποντας τις εξελίξεις, ίδρυσε το 2012 τη «Ριζοσπαστική Κίνηση Σοσιαλδημοκρατικής Συμμαχίας» (ΡΙ.Κ.Σ.ΣΥ.) στην οποία ακούστηκε ότι θα συμμετάσχει και ο Μιχάλης Χρυσοχοΐδης, κάτι που τελικά δεν συνέβη.
Στις ευρωεκλογές του 2014, το ΠΑΣΟΚ συμμετείχε υπό την ομπρέλα της «Ελιάς» και μετά την κατάρρευσή της, το ΠΑΣΟΚ πέρασε στη φάση της Δημοκρατικής Συμπαράταξης, περιλαμβάνοντας λίγο από ΔΗΜΑΡ.
Ο δεύτερος μεγάλος παίκτης του δημοκρατικού προοδευτικού κέντρου εκτός από το ΠΑΣΟΚ, ήταν βέβαια το «Ποτάμι». Το κόμμα που ίδρυσε τον Φεβρουάριο του 2014 ο δημοσιογράφος Σταύρος Θεοδωράκης, πέτυχε να μπει στη Βουλή και να καταγράψει μία έντονη παρουσία στα κοινά, μέχρι να φτάσει στο 1,52% στις ευρωεκλογές, αποτέλεσμα το οποίο οδήγησε στην αποχώρηση του κ. Θεοδωράκη από την ηγεσία του.
Τι συνέβη στην Αριστερά
Η Αριστερά υπέστη και αυτή πολλούς μετασχηματισμούς, κάτι που δεν είναι ασυνήθιστο για τον συγκεκριμένο πολιτικό χώρο.
Ο κυβερνών ΣΥΡΙΖΑ ξεκίνησε την εποχή των μνημονίων ως ένα μικρό σχετικά κόμμα, με συνεχή σχεδόν παρουσία στο κοινοβούλιο. Τον Ιούνιο του 2010, επί ηγεσίας του Αλέξη Τσίπρα, υπέστη μία σημαντική διάσπαση, καθώς αποχώρησαν πολλά στελέχη της λεγόμενης ανανεωτικής πτέρυγας, που με επικεφαλής τον Φώτη Κουβέλη ίδρυσαν τη «Δημοκρατική Αριστερά». Το νέο κόμμα συμμετείχε σε κυβέρνηση συνεργασίας με το ΠΑΣΟΚ και τη ΝΔ, αλλά αποχώρησε μετά το «μαύρο» στην ΕΡΤ από τον Αντώνη Σαμαρά.
Σήμερα η Δημοκρατική Αριστερά ανήκει μάλλον με τον Φώτη Κουβέλη να είναι υπουργός Ναυτιλίας του ΣΥΡΙΖΑ και όσους έχουν απομείνει στο κόμμα να βρίσκονται μεταξύ ΚΙΝΑΛ, ΣΥΡΙΖΑ και αυτόνομης πορείας.
Από τον κυβερνώντα ΣΥΡΙΖΑ του 2015 αποχώρησε και ένας μεγάλος αριθμός στελεχών, μεταξύ των οποίων ο Παναγιώτης Λαφαζάνης και η Ζωή Κωνσταντοπούλου, που δημιούργησαν αντίστοιχα τη «Λαϊκή Ενότητα» και την «Πλεύση Ελευθερίας». Η ΛΑΕ απέσπασε μόλις 0,56% στις ευρωεκλογές, με τον κ. Λαφαζάνη να αναλαμβάνει την ευθύνη για το αποτέλεσμα, ενώ το κόμμα της κ. Κωνσταντοπούλου απέσπασε 1,61%.
Στα εξαιρετικά προβεβλημένα στελέχη που έχασε ο ΣΥΡΙΖΑ, συγκαταλέγεται ο Γιάνης Βαρουφάκης ο οποίος ίδρυσε το «DiEΜ25» ως πανευρωπαϊκή πολιτική κίνηση για τη δημοκρατία στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κάνοντας τη μεγάλη έκπληξη στις ευρωεκλογές με ποσοστό 2,99% και χάνοντας για λίγο την εκπροσώπηση στο Ευρωκοινοβούλιο.
«Υπάρχει κρίση εκπροσώπησης στην Ελλάδα»
Για να κατανοήσουμε καλύτερα το φαινόμενο, απευθυνθήκαμε στον καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης, Μιχαήλ Σπουρδαλάκη. «Οι αναταράξεις στα κόμματα είχαν συντελεστεί πολύ πριν την κρίση, με αποτέλεσμα όταν ήρθε η κρίση, να επισπευσθούν τα πράγματα. Κάθε φορά που υπάρχει κρίση εκπροσώπησης, δημιουργούνται νέα σχήματα τα οποία είναι θνησιγενή ή έχουν πολύ μικρή διάρκεια ζωής. Διότι ενσωματώνονται ή αποτυγχάνουν ή δεν καταφέρνουν να βρουν ερείσματα στην κοινωνία και οδηγούνται στην κρίση, στην εξαφάνιση ή σε συμπράξεις οι οποίες έχουν ή δεν έχουν προοπτική.
Παραδείγματα έχουμε πάρα πολλά. Μην ξεχνάτε την Πολιτική Άνοιξη, μέχρι τη διαγραφή μεγαλοστελεχών από κόμματα, όπως για παράδειγμα από τη Νέα Δημοκρατία την περίπτωση Μπαλτάκου, που τώρα βρίσκεται στους Ανεξάρτητους Έλληνες.
Μια άλλη διάσταση αυτών των νέων κομμάτων είναι η υποβάθμιση της πολιτικής, κατά έναν ας πούμε σατιρικό τρόπο, η υποβάθμιση της πολιτικής διαδικασίας. Αυτό συμβαίνει σε πολλές χώρες. Δεν μιλάω για τους “Πειρατές”, αλλά υπάρχουν περιπτώσεις όπως ας πούμε “Κόμμα των Νέων”, κόμμα των οποιωνδήποτε αν θέλετε».
– Οι ευρωεκλογές έδειξαν ότι το φαινόμενο υποχωρεί;
«Δεν θεωρώ ότι έχει καταλαγιάσει η κρίση. Υπάρχουν έντονα διαφορετικά συμφέροντα στην κοινωνία τα οποία εκφράζονται με διαφορετικές πολιτικές επιλογές. Σε πολλές περιπτώσεις συνυπάρχουν στα ίδια κόμματα. Όταν μάλιστα ένα κόμμα βρίσκεται ή θεωρεί ότι βρίσκεται κοντά στην εξουσία, αυτό ενώνει. Σε περίπτωση που αποτύχει, αυτό μπορεί να έχει αρνητικά ή και διαλυτικά αποτελέσματα. Για αυτόν τον λόγο έχουμε και συχνές αλλαγές ηγεσιών. Είμαστε σε μία φάση που πάει να παγιωθεί το κομματικό σκηνικό, αλλά ακόμη υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα».
Όσο για το αποτέλεσμα των ευρωεκλογών, ο κ. Σπουρδαλάκης μας είπε:
«Κατάφεραν όλα τα κόμματα, και το κυβερνών κόμμα, να μετατρέψουν εκλογές δεύτερης τάξης – ηθελημένα ή αθέλητα ή από λάθος πολιτικής στρατηγικής – σε εκλογές πρώτης τάξης. Όλοι ξέρουν ότι αυτές οι εκλογές δεν βγάζουν κυβέρνηση. Από εκεί και πέρα ήδη ξέραμε ότι είχαν ρευστοποιηθεί μικρά κόμματα, όπως το Ποτάμι, οι ΑΝΕΛ, η Ένωση Κεντρώων. Διαφορετικά όλα αυτά τα κόμματα μεταξύ τους. Παρατηρήθηκε το φαινόμενο 1 στους 5 ψηφοφόρους να ψηφίσει κόμματα που δεν είχαν καν την ελπίδα να εκλέξουν εκπρόσωπο στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Αυτό δεν μπορούμε να το παραγνωρίσουμε».
Σημειώνεται ότι η Ένωση Κεντρώων σημείωσε 1,45% στις εκλογές και διαλύθηκε η κοινοβουλευτική της ομάδα, μετά την ανεξαρτητοποίηση του βουλευτή Γιάννη Σαρίδη.
Ο κ. Σπουρδαλάκης αναφέρθηκε και στη Χρυσή Αυγή: «Από την άλλη μεριά είχαμε το ευχάριστο φαινόμενο το νεοναζιστικό κόμμα της Χρυσής Αυγής να χάσει περίπου το 50% της δύναμής του από τις προηγούμενες ευρωεκλογές. Ωστόσο η ακροδεξιά στη χώρα μας δεν μειώθηκε δραματικά. Βεβαίως είναι άλλου τύπου. Είναι ένας λαϊκιστικό, ρατσιστικό ρεύμα. Ο κ. Βελόπουλος πήρε περίπου ένα 4%, και υπολογίζοντας κανείς τη Νέα Δεξιά και ένα ή δύο άλλα μικρά κόμματα, βλέπουμε ότι σε σύγκριση με το 2015 συνολικά η ακροδεξιά έχει χάσει ένα μικρό ποσοστό. Άρα δεν είναι κάποια σημαντική υποχώρηση. Αυτό θα πρέπει να το έχουμε στο μυαλό μας και ναι μεν δεν έχει σχέση ο Βελόπουλος με τα τάγματα εφόδου, αλλά παραμένει ένα ακροδεξιό κόμμα».
– Γιατί ο κόσμος στρέφεται προς αυτές τις λύσεις;
«Ο κόσμος αποζητά εύκολες λύσεις, επειδή είναι απελπισμένος, σε σύνθετα προβλήματα. Οι άνθρωποι αποζητούν να συνδεθούν με το πολιτικό σύστημα, ενώ αυτό στην Ευρώπη και εδώ φαίνεται απόμακρο, αδιάφορο και φαίνεται ότι υλοποιεί πολιτικές πάνω σε προειλημμένες αποφάσεις. Αυτό τους πολίτες τους απογοητεύει, τους αποξενώνει και οδηγεί σε απλουστευτικές, λαϊκιστικές επιλογές. Δηλαδή τα σύνθετα προβλήματα αντιμετωπίζονται ωσάν να μπορεί κανένας να τα λύσει εύκολα. Αυτή είναι η κρίση εκπροσώπησης».