Στη σύγχρονη κοινωνία της πληροφορίας όπου όλα είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους μέσω μίας τεράστιας βάσης δεδομένων, είναι παράδοξο να σκεφτούμε ότι υπάρχουν πράγματα για τον άνθρωπο και τον πλανήτη μας τα οποία ακόμη δεν γνωρίζουμε. Υπάρχουν όμως σημεία στη Γη που κρύβουν μυστικά ή ακριβέστερα παραμένουν σχετικά ανεξερεύνητα και «σκοτεινά» για τους πολλούς.
Η εικόνα ενός ιθαγενούς ο οποίος ζει μόνος του σε ένα τροπικό δάσος του Αμαζονίου, που έκανε τον γύρο του κόσμου πριν από ένα χρόνο, αποδεικνύει για ακόμη μια φορά στις αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες, ότι υπάρχουν πράγματα σε αυτόν τον κόσμο για τα οποία οι γνώσεις των ανθρώπων είναι ανεπαρκής.
Δεν έχει περάσει πολύς καιρός που έγινε γνωστή η ύπαρξη μίας από τις πιο «επικίνδυνες» φυλές του κόσμου, που ακούει στο όνομα Sentinelese και ζει απομονωμένη σε ένα νησί του Ινδικού Ωκεανού, σχεδόν ανέγγιχτη από τον σύγχρονο πολιτισμό.
Στην πραγματικότητα οι ανθρωπολόγοι γνώριζαν για τη συγκεκριμένη φυλή εδώ και δεκαετίες, ενώ κατά καιρούς έχουν υπάρξει μαρτυρίες για επιθετική συμπεριφορά των ιθαγενών του νησιού που βρίσκεται στο αρχιπέλαγος του Andaman απέναντι στους επίδοξους επισκέπτες.
Αποκορύφωμα η περίπτωση του ιεραπόστολου Τζον Κάου που αποφάσισε να μεταβεί παράνομα στο Βόρειο Σέντινελ με ένα καγιάκ και τη Βίβλο για να τους προσηλυτίσει στον Χριστιανισμό. Οι ψαράδες που τον βοήθησαν να πάει στο νησί ανέφεραν ότι είδαν τους ιθαγενείς να εκτοξεύουν προς το μέρος του βέλη κατά την πρώτη προσέγγισή του και τελικά μετά από πολλές προσπάθειες ο Κάου έπεσε θύμα της “ανασφάλειας” της φυλής για την επαφή με τον έξω κόσμο και σκοτώθηκε.
Είτε στον Ινδικό Ωκεανό είτε στον Αμαζόνιο ή την Αφρική η ιστορία των λεγόμενων φυλών και του “εκπολιτισμού” τους έχει περίπου τα ίδια τυπικά χαρακτηριστικά. Από τα τέλη του 15ου αιώνα που καταγράφεται ιστορικά η πρώτη παρουσία Ευρωπαίων στην αμερικανική ήπειρο, με τον Χριστόφορο Κολόμβο, την “ακμή” της αποικιοκρατίας και του δουλεμπορίου τον 19ο αιώνα, μέχρι τον ακροδεξιό πρόεδρο της Βραζιλίας Ζάιχ Μπολσονάρου που εντατικοποιεί την καταστροφή του Αμαζονίου, παραδίδοντάς τον στα επιχειρηματικά πλάνα ανάπτυξης των μεγάλων εταιρειών, η δυτικοποίηση των τοπικών πληθυσμών ακολουθεί την ίδια διαδρομή ένταξης στην παγκόσμια οικονομική αγορά.
Τι είναι η «φυλή»;
Τι όμως πραγματικά γνωρίζουμε για τους ιθαγενείς πληθυσμούς και ποια είναι αυτά που μας διαφεύγουν; Στα ερωτήματα αυτά κλήθηκε να απαντήσει ο επίκουρος καθηγητής στο τμήμα Ιστορίας και Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου Αιμίλιος Τσεκένης.
«Η αντίληψη που έχουμε εμείς για τις φυλές είναι λανθασμένη εξ’ αρχής. Από εκεί πρέπει να ξεκινήσει κανείς» μας λέει εισαγωγικά ο κ. Τσεκένης και συνεχίζει: «Οι ανθρωπολόγοι πλέον δεν χρησιμοποιούν τον όρο και όταν το κάνουν τον βάζουν σε εισαγωγικά. Πλέον μιλάμε πιο πολύ για εθνοτικές ομάδες, για κοινότητες. Η φυλή είναι για την ανθρωπολογία και τους “πρωτόγονους”, ό,τι είναι για εμάς το έθνος. Μπορούμε να κάνουμε έναν παραλληλισμό, με την έννοια ότι το έθνος είναι για τη Δύση ό,τι είναι η φυλή για την Αφρική ας πούμε. Σήμερα δεν μιλάμε για φυλή. Υπάρχει μία παρανόηση. Η φυλή εκλαμβάνεται σαν μία οντότητα ομοιογενής, σταθερή στον χώρο και στον χρόνο, η οποία δεν αλλάζει, η οποία έχει μία συνοχή, δεν υπάρχουν συγκρούσεις, όλα είναι αρμονικά, έχουν πολύ στενή σχέση με τη φύση, με το περιβάλλον. Αυτή η εικόνα είναι πλασματική και την επικαλούνται πάρα πολλές φορές οι ιθαγενείς, έχοντας υιοθετήσει μια οπτική που τους έχει επιβληθεί συνειδητά ή ασυνείδητα».
– Πότε όμως προέκυψε η συζήτηση για τις φυλές;
«Το θέμα της φυλής για παράδειγμα στην Αφρική είναι πολύ πιο πολιτικά φορτισμένο στην Αμερική, στον Αμαζόνιο, στη Νότια Αμερική. Σε μεγάλο βαθμό είναι ζήτημα της αποικιοκρατίας. Πρόκειται για οντότητες που ουσιαστικά δημιουργήθηκαν από τα τέλη του 19ου αιώνα, που ξεκινάει η περίοδος της αποικιοκρατίας στην Αφρική μέχρι τα μέσα του 20ού. Δηλαδή οι ίδιοι οι Αφρικανοί ενστερνίστηκαν αυτές τις αντιλήψεις που επιβλήθηκαν ουσιαστικά κατά την αποικιοκρατία κατά τρόπο αυθαίρετο. Διαφορετική είναι η έννοια της φυλής στην Αφρική και διαφορετική σε άλλα μέρη του κόσμου. Στην κοινή αντίληψη έχει την έννοια του πρωτόγονου, του άγριου, του απολίτιστου.
Η αποικιοκρατία ήταν γενικά ένα φαινόμενο πολύ βίαιο σαν φυσική πραγματικότητα, σαν φυσική βία και σαν πολιτισμική πραγματικότητα. Επιβολή θρησκείας και αντιλήψεων που είναι δυτικές. Επειδή η πρόσληψη της φυλής και της κοινότητας έχει πολύ στενή σχέση με τη νεωτερικότητα, ακριβώς γι’ αυτό υπάρχουν συγκρούσεις, διεκδικήσεις της γης, πάνω στη βάση ότι “εδώ είχα προγόνους πριν 500 χρόνια”. Όπως λέμε εμείς ότι καταγόμαστε από τους Αρχαίους Έλληνες, το σενάριο για το έθνος. Οι ιθαγενείς πλέον είχαν ενστερνιστεί αντιλήψεις τελείως λανθασμένες. Η έννοια της αυτοχθονίας είναι λανθασμένη, γιατί μιλάμε για πληθυσμούς που μετακινούνταν συνεχώς. Άρα δεν υφίσταται ταύτιση πληθυσμού και χώρου».
– Μαζί όμως με τους δυτικούς, ήρθαν και οι ιεραπόστολοι.
«Και οι ιεραπόστολοι έπαιξαν πολύ μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση μίας συλλογικής ταυτότητας για τις φυλές. Όπως και η συνεισφορά των ίδιων των Αφρικανών. Δηλαδή συνδιαμορφώθηκε, δεν είναι αλήθεια να λέμε ότι επιβλήθηκε μονόπλευρα. Οι Αφρικανοί πολλές φορές υιοθέτησαν χωρίς να τους πιέσει κανείς πολύ αυτές τις νέες αντιλήψεις περί συλλογικής ταυτότητας, της φυλής τους που είναι εκεί που ζουν εδώ και αιώνες και δεν έχουν μετακινηθεί ποτέ. Ότι υπάρχει μία ταύτιση γλώσσας και εδάφους και θρησκείας, παρ’ ότι δεν ίσχυε ποτέ αυτό».
– Η αντίληψη που κυριαρχεί στον δυτικό κόσμο είναι ότι οι ιθαγενείς πληθυσμοί κατοικούν σε συγκεκριμένα χωρικά πλαίσια και δεν έχουν επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο, παρά μόνο όταν αυτός τους ανακαλύπτει.
«Κατά 99,9% όλες οι κοινότητες ήταν σε επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο, μεταξύ συγγενικών φυλών και κοινοτήτων, δηλαδή δεν πρέπει να φανταστούμε ότι πριν την αποικιοκρατία και την επαφή τους με τη Δύση αυτοί οι λαοί ήταν απομονωμένοι. Αντιθέτως έχει αποδειχθεί ανθρωπολογικά ότι και με το εμπόριο ασχολούνταν και έβγαιναν πολύ έξω από τα όρια της κοινότητάς τους για να κάνουν εμπόριο και ανταλλαγές. Είναι το ακριβώς αντίθετο από αυτό που έχουμε εμείς στο μυαλό μας. Δεν περίμεναν τη Δύση για να έχουν επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο.
Ακόμη και το υπερατλαντικό δουλεμπόριο ήταν ένας τρόπος ενσωμάτωσης και συσχετισμού αυτών των λαών της Αφρικής με την παγκόσμια οικονομία. Ξεκίνησε τον 16ο αιώνα και τερματίζεται στις αρχές του 19ου το δουλεμπόριο. Το δουλεμπόριο ήταν μια έμμεση επαφή των κοινοτήτων της Αφρικής με τη Δύση. Πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους δεν είχαν δει ποτέ λευκούς, γιατί οι Ευρωπαίοι είχαν περιοριστεί στις ακτές της Δυτικής Αφρικής. Τους απήγαγαν από τις κοινότητές τους στην ενδοχώρα οι ίδιοι οι Αφρικανοί, γιατί και οι Αφρικανοί συνεργάστηκαν με τους δουλεμπόρους. Έκαναν επιδρομές, τους άρπαζαν και τους έφερναν στις ακτές. Και εκεί έβλεπαν για πρώτη φορά αυτοί οι πληθυσμοί λευκούς. Ακόμη και τη θάλασσα που δεν είχαν δει ποτέ στη ζωή τους.
Μετά είναι η επαφή με την αποικιοκρατία και πώς οι λαοί μέσα από την επαφή αυτή υιοθέτησαν κάποια στοιχεία, αξίες, αντιλήψεις, πρακτικές της Δύσης. Άρα είχαμε τη δημιουργία υβριδικών αντιλήψεων και πρακτικών. Και στη θρησκεία, μπόλιασαν τον χριστιανισμό με τον “παγανισμό”. Και στον τρόπο που υιοθέτησαν το χρήμα που δεν υπήρχε έως τότε με την έννοια τη δυτική. Είχαν χρήματα δικά τους αλλά δεν λειτουργούσαν με τον ίδιο τρόπο που λειτουργεί σε εμάς και δεν είχε την ίδια σημασία που είχε στη Δύση».
– Υπάρχουν σήμερα φυλές που δεν γνωρίζουμε ή που ξέρουμε λίγα για αυτές;
«Δεν υπάρχουν πλέον κοινότητες που δεν τις γνωρίζουμε. Μόνο ίσως αυτή στον Ειρηνικό που βγήκε στη δημοσιότητα πριν 1-2 χρόνια. Γνωρίζουμε για όλες τις κοινότητες ευτυχώς ή δυστυχώς, λιγότερο ή περισσότερο απομονωμένες αλλά όχι εντελώς. Αυτό δεν υπάρχει πια. Τη δεκαετία του ’40 μπορούσες ίσως ακόμη να δεις κάποιες κοινότητες που δεν είχαν επαφή με τη Δύση».
Οι Sentinelese αναζωπύρωσαν τη συζήτηση για χαμένους πολιτισμούς, πολύ μακριά από τον δικό μας.
«Η φυλή στον Ειρηνικό δεν είχε επαφή με τους δυτικούς. Αυτή η κοινότητα είναι νησιωτική όμως, όλα αυτά μετράνε. Στην Αφρική και την Αμερική όμως δεν ισχύει το ίδιο, καθώς είναι ηπειρωτικά εδάφη».
Ο κ. Τσεκένης μας μίλησε και για αυτές τις κοινότητες που είναι πιο γνωστές στις δυτικές κοινωνίες. «Οι Ζουλού ας πούμε είναι μία υπόθεση πολύ διαφορετική. Έχει σχέση με το Απαρτχάιντ, είναι στη Νότια Αφρική, έχουμε δύσκολες καταστάσεις φυλετικές. Αυτός ο απόλυτος φυλετικός διαχωρισμός δεν υπήρχε σε άλλες φυλές της Αφρικής. Κάθε χώρα της αφρικανικής ηπείρου έχει και τη δική της ιστορία. Τι πάει να πει στην ουσία φυλές της Αφρικής; Πρώτα απ’ όλα οι ίδιες οι φυλές της Αφρικής προαποικιακά ήταν τόσο διαφορετικές, πόσο μάλλον όταν ήρθαν σε επαφή με τους Δυτικούς. Οι πιο πολλές κοινότητες αποτελούνται από υποομάδες, υποφυλές, που η καθεμία έχει τη δική της διάλεκτο, στην ίδια γλωσσική ομάδα».
– Ποια είναι λοιπόν τα κοινά που έχουν οι κοινότητες των ιθαγενών με τις δικές μας κοινωνίες;
«Πολλές κοινότητες έχουν ενταχθεί σε ένα έθνος-κράτος, το οποίο άρχισε να σχηματίζεται τη δεκαετία του ’40 με εθνικιστικά κινήματα, τα οποία ήθελαν να φτιάξουν κράτος στα πρότυπα τα δυτικοευρωπαϊκά, με όλες τις δυσκολίες που μπορούσε να έχει ένα τέτοιο εγχείρημα. Ειδικά στην περίπτωση της Αφρικής, η οποία αποτελείται από ένα μωσαϊκό εθνοτήτων και δεν υπάρχει καν κοινή γλώσσα, που είναι η βάση, το θεμέλιο του έθνους. Κατά τα άλλα υπήρξαν μεταξύ τους συγκρούσεις για ζητήματα οικονομικών πόρων, πρόσβασης στα αξιώματα ή στη διοίκηση, όπως και διαβαθμίσεις ανάμεσα σε μία ελίτ του παλατιού, τον ηγεμόνα από τη μία και από την άλλη τους κοινούς ανθρώπους που δεν είχαν στον ήλιο μοίρα».