Ένα ενδιαφέρον απόσπασμα από το βιβλίο του με τον τίτλο “Αμμόχωστος, η Ατέλειωτη Ιστορία” δημοσιεύει στο προφίλ του ο Γιάγκος Π. Κλεόπας. σχετικά με την προέλευση των ονομασιών “Αμμόχωστος” και “Βαρώσι”.
Αυτούσιο το απόσπασμα όπως το δημοσίευσε ο συγγραφέας:
Η ονομασία Αμμόχωστος υπήρχε από τους πρώτους μ.Χ. αιώνες ως τοποθεσία. Αλλά και η θαμμένη κάτω από την άμμο ερειπωμένη Αρσινόη συνετέλεσε στην ονομασία της νέας πόλης. Η λέξη αμμόχωστος ήταν τοπωνύμιο και αρχικά περιέγραφε, ως επίθετο, τη χωσμένη στην άμμο περιοχή και την ερειπωμένη και θαμμένη Αρσινόη: η αμμόχωστος πόλις. Ο οικισμός που αναπτύχθηκε πάνω ή δίπλα από τα ερείπια της Αρσινόης αναφερόταν με το επίθετο αυτό και σταδιακά έλαβε την ονομασία Αμμόχωστος. Με αυτόν τον τρόπο δόθηκε το όνομά της στην πόλη. Αμμόχωστος σημαίνει «πόλη χωσμένη στην άμμο». Πράγματι, η πόλη του Ευαγόρα είναι ξακουστή για την αμμουδιά της, που θεωρείται από τις καλύτερες της Μεσογείου. Είναι γνωστή και ως «η πόλη του πορτοκαλιού», χάρις στα πλούσια περιβόλια της, και ως «η πόλη των ανεμομύλων».
Οι Φράγκοι την ονόμασαν Famagusta, μια παραφθορά του Αμμόχωστος. Χρησιμοποιούσαν επίσης και παραπλήσιες ονομασίες, όπως Famagosta, Famagouste, Famagousta, Fomagoce. Στα αποσπάσματα πιο κάτω υπάρχουν και άλλες εκδοχές όσον αφορά την προέλευση του Famagusta, όπως από το Fama Augusti, το FamaCostus (Κώνστας), καθώς και το Fam και Gusta, δηλαδή η θάλασσα έχει ανοιχτό το στόμα της να τη ρουφήξει γιατί τη γουστάρει!! Ακόμα και από το Fama Costa, περίφημη ακτή! Όλες αυτές, κρίνουν οι ιστορικοί, είναι λανθασμένες. Όλοι σχεδόν καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι το Famagusta προέρχεται από το ελληνικό Αμμόχωστος.
Το 1573 οι Οθωμανοί, με Διάταγμα του Σουλτάνου, έδιωξαν τους Χριστιανούς από την εντός των τειχών πόλη και τους υποχρέωσαν να εγκατασταθούν σε προάστιο (varoş, βαρούς) έξω από την πόλη. Έτσι η νέα πόλη πήρε το όνομα Βαρώσι ή Βαρώσια. Οι Τούρκοι, όμως, την ονόμασαν Marash (το 1738 ο Pococke την αποκαλεί «χωριό με το όνομα Merash») που είναι χωριό στην Τουρκία και το υιοθέτησαν κατά συνήχηση του Varoş, όπως συνάγει ο Χατζηιωάννου. Ο ίδιος το γράφει με ο (Βαρόσι) και όχι με ω, που, όπως λέγει, προέρχεται από λανθασμένη ετυμολόγηση, κάποιον Βαρώνον Ρόσσην (βλέπε πιο κάτω). Την παλιά πόλη οι Τούρκοι την ονόμασαν Gazimağusa.
Η ονομασία Βαρώσι επικράτησε κατά την Οθωμανική Περίοδο και κατά την Αγγλοκρατία σε μεγάλο βαθμό, εφόσον οι Άγγλοι χρησιμοποιούσαν το όνομα στα επίσημα έγγραφα. Οι κάτοικοι της πόλης εκφράζονταν με ξεκάθαρη διάκριση μεταξύ των δύο όρων. Αμμόχωστος ήταν γι’ αυτούς η παλιά πόλη, που κατοικείτο σχεδόν αποκλειστικά από Τουρκοκυπρίους. Ενώ η νέα πόλη ήταν Βαρώσιν ή Βαρώσια. Για παράδειγμα, το γνωστό βιβλίο του δασκάλου Μιχαήλ Κούμα φέρει τον τίτλο Τα Παληά Βαρώσια και Η Παληά Αμμόχωστος, 1971, και είναι σαφές από το περιεχόμενο ότι η ονομασία Βαρώσια αναφέρεται στη νέα πόλη, που κατοικείτο κυρίως από Ελληνοκυπρίους, σε αντιδιαστολή προς την Αμμόχωστο, που ήταν η παλιά, εντός των τειχών πόλη. Οι σχολές της πόλης, καθώς και διάφορα σώματα, σύλλογοι και οργανώσεις έφεραν στον τίτλο τους το «Βαρωσίων». Το Γυμνάσιο το 1924 αναγνωρίζεται από το Υπουργείο Παιδείας της Ελλάδας ως πλήρες εξατάξιο Γυμνάσιο, ισότιμο με τα άλλα εξατάξια Γυμνάσια της Ελλάδας, με την επωνυμία Ελληνικόν Γυμνάσιον Βαρωσίων. Γενικά, ιδιαίτερα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι., το όνομα της πόλης ήταν Βαρώσι/α και η ονομασία Αμμόχωστος αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά την παλιά πόλη και την επαρχία.
Όμως, υπήρχαν και περιπτώσεις που χρησιμοποιείτο η ονομασία Αμμόχωστος. Για παράδειγμα, το 1904 εκδίδεται «εν Αμμοχούστω» το Ανέκδοτα Κυπριακά Έγγραφα του ΙΗ΄ Αιώνος του Κλήμεντος Καρναπά. Το 1904 ιδρύεται το καπνεργοστάσιο Αμμόχωστος των Δημητρίου και Γεωργίου. Ο Λουκάς Ζαλουμίδης εκδίδει την εφημερίδα Αμμόχωστος (1912-1921). Το 1930 ιδρύεται το Λύκειο Ελληνίδων Αμμοχώστου. Με πρωτοβουλία του Γυμνασιάρχη Χατζηιωάννου (1946-48) το Ε.Γ. Βαρωσίων μετονομάζεται σε Ε.Γ. Αμμοχώστου, γεγονός που συνετέλεσε στη βαθμιαία επικράτηση του ονόματος Αμμόχωστος για ολόκληρη την πόλη. Η επίσημη απόφαση του Υπουργείου Παιδείας για τη μετονομασία λήφθηκε το 1950, αλλά ήδη το 1947 η επιγραφή ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΥ είχε αναγραφεί στα προπύλαια. Οι Σχολικές Επιτροπείες φέρουν το όνομα Βαρωσίων, σταδιακά όμως μετονομάζονται σε Αμμοχώστου. Ο Δήμος Αμμοχώστου αποκαλείται Βαρωσίων ή Βαρωσίων και Αμμοχώστου και τελικά ονομάζεται Δήμος Αμμοχώστου. Σε επίσημες επιστολές τις δεκαετίες 1940 και 1950 χρησιμοποιείται τόσο το Εν Αμμοχώστω όσο και το Εν Βαρωσίοις. Τη δεκαετία του 1950 ιδρύεται ο Ροταριανός Όμιλος Αμμοχώστου. Το 1957 ιδρύεται η Εταιρεία Φίλων και Ερευνητών της Αμμοχώστου και το 1960 ακολουθεί η ίδρυση του Επιστημονικού και Φιλολογικού Συλλόγου Αμμοχώστου, ΕΦΣΑ, καθώς και του Ναυτικού Ομίλου Αμμοχώστου, γνωστού ως ΝΟΑ. Βεβαίως μπορεί να προβληθεί το επιχείρημα ότι σε μερικές περιπτώσεις το Αμμοχώστου αφορά στην επαρχία, όχι μόνο στην πόλη. Σε επιστολή προς τον Κ. Κύρρη, ο Κ. Χατζηιωάννου διευκρινίζει ότι σκοπός της μετονομασίας του Γυμνασίου σε Αμμοχώστου ήταν «να εξαφανίση την τοπικιστικήν τάσιν, την οποίαν υπέθαλπεν η λέξις Βαρωσίων, και να το κάμη να αγκαλιάση ολόκληρην την επαρχίαν».
Σταδιακά η ονομασία Βαρώσι/α εγκαταλείπεται, αν και στην καθομιλουμένη συνεχίζει να χρησιμοποιείται, έστω σε συνεχώς μειωμένο βαθμό, όταν γίνεται αναφορά στη νέα πόλη, σε αντιδιαστολή προς την εντός των τειχών πόλη. Κατά τα άλλα η ονομασία Αμμόχωστος έχει επικρατήσει σχεδόν ολοκληρωτικά, ιδιαίτερα σε επίσημη χρήση και σε ονομασίες συλλόγων, οργανώσεων κλπ. Η πόλη της Αμμοχώστου περιλαμβάνει ολόκληρη την έκταση του Δήμου. Η πόλη έχει επανεύρει το ελληνικό της όνομα, που άρχισε να χρησιμοποιείται ως τοπωνύμιο πριν από 16 περίπου αιώνες.
Ιστορικές Αναφορές, Διάφορες Εκδοχές
Παρατίθεται αριθμός αποσπασμάτων και σημειώσεων, που αναφέρονται στο όνομα της πόλης. Μερικά αποσπάσματα κλπ επαναλαμβάνονται και στο κυρίως κείμενο, αλλά θεωρήθηκε απαραίτητο να περιληφθούν και εδώ για λόγους πληρότητας.
ΣΤΡΑΒΩΝ, 64 π.Χ.-24 μ.Χ.
Όπως μαρτυρεί ο Στράβων στις αρχές του 1ου αι. μ.Χ.: «H Aρσινόη… Και μετά ταύτα η Σαλαμίς…είτ’ Αρσινόη πόλις και λιμήν. Ειτ’ άλλος λιμήν Λεύκολλα είτ’ άκρα Πηδάλιον…». Το όνομα Αμμόχωστος δεν αναφέρεται από τον Στράβωνα, παρόλο που αναφέρει την Αρσινόη, τη Λεύκολλα και το Πηδάλιον, που ουσιαστικά αποτελούν την περιοχή της Αμμοχώστου.
ΚΛΑΥΔΙΟΣ ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΣ , 2ος αι. μ.Χ.
Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, στη Γεωγραφικήν Υφήγησιν, όπου ασχολείται με το γεωγραφικό μήκος και πλάτος των ανατολικών ακτών και τη θέση της Κύπρου, γράφει: «μετά τους Θρόνους την άκραν, Πηδάλιον άκρον [Αμμόχωστος] Πεδιαίου ποταμού εκβολαί, Σαλαμίς, Ελαία άκρα, Ουρά βοός…». Δεν αναφέρεται στην Αρσινόη, αλλά μετά το Πηδάλιον άκρον (το σημερινό Κάβο Γκρέκο) ενθέτει το όνομα Αμμόχωστος, αν και η Μαρία Ιακώβου πιστεύει ότι αυτό εξακολουθεί να θεωρείται ως μεταγενέστερη εμβολή στη Γεωγραφικήν Υφήγησιν.5
ΣΤΑΔΙΑΣΜΟΣ , 4ος αι. μ.Χ.
Μία από τις ελάχιστες αναφορές στο όνομα Αμμόχωστος τους πρώτους αιώνες μ.Χ. είναι στον Σταδιασμό, οδηγό ναυσιπλοΐας ανώνυμου γεωγράφου του 4ου αι. μ.Χ., στον οποίο αναφέρεται: «Από δε του Πηδαλίου επί νήσους στάδιοι [80]· πόλις εστίν έρημος, λεγομένη Αμμόχωστος, έχει δε λιμένα παντί ανέμω, έχει δε εν τη καταγωγή χοιράδας, διαφυλάττου» (Από το ακρωτήριο Πηδάλιον μέχρι τα νησάκια η απόσταση είναι 80 στάδια. Υπάρχει εκεί μια έρημη πόλη που λέγεται Αμμόχωστος. Έχει λιμάνι κατάλληλο για κάθε άνεμο, μα έχει στην είσοδό του βράχους κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας [ξέρες], πρόσεχε). Φαίνεται ότι η έρημη αυτή πόλη ήταν η Αρσινόη, όμως υπήρχε ήδη, από τα τέλη της Ρωμαϊκής Περιόδου, τοπωνύμιο Αμμόχωστος, και στην τοποθεσία αυτήν εξελίχθηκε αργότερα η πόλη της Αμμοχώστου. Ή η ερειπωμένη πόλη Αρσινόη, που πήρε την ονομασία Αμμόχωστος. Οι ξέρες που αναφέρονται υπάρχουν και σήμερα έξω από το λιμάνι της Αμμοχώστου. Πάντως, είναι πιθανότατα η πρώτη φορά που μνημονεύεται στις πηγές η πόλη/οικισμός ή η περιοχή με το όνομα Αμμόχωστος.
ΑΓΝΩΣΤΟΥ, 7ος αι.
Μια από τις πρώτες αναφορές στο τοπωνύμιο Αμμόχωστος είναι στον Βίο του Φιλεντόλου Ολυμπίου τον 7ο αι. Ο άγνωστος συγγραφέας (και αυτός από την Κωνσταντία) αναφέρει το όνομα Αμμόχωστος – κατά τον Κώστα Κύρρη για πρώτη φορά – για την περιοχή πλησίον της Κωνσταντίας, πιθανόν, όμως, να εννοεί χώρο καλυμμένο από άμμο, δηλαδή την παραλία της Σαλαμίνας και την πόλη που είχε καταστραφεί από σεισμούς το 332/342 μ.Χ.
ΑΡΑΒΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ, 11ος αι.
Σε αραβικό κείμενο του 11ου αι. (Book of Curiosities) σε διάγραμμα εμφανίζεται η λέξη al-Maudah, πιθανόν λανθασμένη γραφή του al-Makhusah, παραφθορά του Αμμόχωστος. (Βλέπε TASSOS PAPACOSTAS πιο κάτω).
ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΕΣ /ΧΡΟΝΙΚΑ, 12ος/13ος αι.
Η Αμμόχωστος αναφέρεται από δύο προσκυνητές τον 12ο αι. ένεκα του λιμανιού της. Στη συνέχεια εμφανίζεται σε χρονικά της εκστρατείας του Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου μερικές φορές ως πόλη, με την ονομασία Famagusta. Σε ναυτικό εγχειρίδιο της Πίζας του 12ου/13ου αι. περιέχεται η περιγραφή civitas Famagosta.
ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙ Α, 1191-1571
Με τον ερχομό του Ριχάρδου στην Αμμόχωστο, η πόλη εμφανίζεται στο προσκήνιο της ιστορίας (με το όνομα Fomagoce και Famagosta Vecchia) μετά τη Βυζαντινή Περίοδο κατά την οποία ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτη στις πηγές. Τις περιόδους των Λουζινιανών, Γενουατών και Ενετών η πόλη αποκαλείται Famagusta, Famagosta, Famagousta.
ΛΕΟΝΤΙΟΣ ΜΑΧΑΙΡΑΣ, 1458
Ο Λεόντιος Μαχαιράς αναφέρεται πολύ συχνά στην Αμόχουστον. «Η πόλη που ονομάζεται Αμμόχωστος ήταν επίσης δυνατή και ισχυρή. Ο Costus (Κώνστας), πατέρας της Αγ. Αικατερίνης, ήταν βασιλιάς εκεί, και έτσι ονομάστηκε Famacosti».
PAOLO PARUTA, 1573
«Η πόλη της Αμμοχώστου βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της νήσου Κύπρου σε μια χαμηλή ακτή κοντά στη θάλασσα, απ’ όπου πήρε το ελληνικό όνομά της Αμαθούς [εννοεί Αμμόχωστος], που σημαίνει χωμένη στην άμμο… Αυτό το μέρος παλιά ονομαζόταν Σαλαμίνια από την αρχαία πόλη της Σαλαμίνας, που ιδρύθηκε από τον Τεύκρο μετά την πτώση της Τροίας, και μετά Κωνσταντία… Η πόλη έχει λιμάνι, που εκτείνεται από ανατολή προς βορρά… ενώ ένα μικρό κάστρο, με τέσσερεις πύργους αρχαιοπρεπούς ρυθμού, δεσπόζει του λιμανιού…».
ETIENNE de LUSIGNAN, 1573
«Έτσι, τότε η Famagosta πήρε το όνομά της. Την εποχή των Ρωμαίων μερικοί λένε ότι ονομαζόταν στα Ελληνικά Amochusta, που σημαίνει στα Λατινικά “κρυμμένη στην άμμο”, γιατί γύρω δεν υπάρχει τίποτα εκτός από άμμο, αλλά η λέξη έχει παραφθαρεί σε Famagosta. Αναπτύχθηκε με την καταστροφή της Σαλαμίνας».
IOANNES COTOVICUS, 1599
«Βρίσκεται στην ακραία ανατολική ακτή, κοντά στα ερείπια της αρχαίας Σαλαμίνας, και πήρε το όνομά της από τον βασιλέα Κώνστα, πατέρα της Αγ. Αικατερίνης, ή από τον Αύγουστο, σε ανάμνηση της νίκης του στο Άκτιο επί του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας, ως εκ τούτου, όπως λέγουν ορισμένοι, Fama Augusti, Famagosta, ενώ παλαιότερα είχε πάρει το όνομά της από την Αρσινόη, η οποία πολλοί ισχυρίζονται ότι είναι ιδρύτριά της».
GEORGE SANDYS, 1610
«Αυτή η πόλη αργότερα ονομάστηκε Κωνσταντία· αλλά καταστράφηκε από τους Εβραίους στις μέρες του αυτοκράτορα Τραϊανού, και τελικά από τους Σαρακηνούς επί της βασιλείας του Ηρακλείου. Πάνω στα ερείπια αυτής ανεγέρθηκε η περίφημη Famagosta από τον βασιλιά Κώνστα, όπως λέγουν, τον πατέρα της Αγίας Αικατερίνης».
RICHARD POCOCKE, 1738
«Φθάσαμε στο χωριό με το όνομα Merash που βρίσκεται μισό μίλι νότια της Αμμοχώστου, όπου ζουν Χριστιανοί στους οποίους δεν επιτρέπεται να κατοικούν μέσα στην πόλη… Αυτό το μέρος τώρα ονομάζεται παλαιά Αμμόχωστος και είναι περίπου τέσσερα μίλια απόσταση από τη σύγχρονη πόλη… Στα δυτικά της Σαλαμίνας υπάρχει μια μικρή ερειπωμένη εκκλησία, και πλησίον της μια πολύ μικρή εκκλησία…είναι αφιερωμένη στην Αγ. Αικατερίνη, η οποία, όπως λέγουν, ήταν κόρη του βασιλιά Κώνστα, του ιδρυτή της παρούσας Famagusta και ότι η πόλη πήρε το όνομά της από αυτόν».
GIOVANNI MARITI, 1760
«Η πόλη της Αμμοχώστου παλαιότερα ονομαζόταν Αρσινόη, από την αδελφή του Πτολεμαίου Φιλαδέλφου, του ιδρυτή της. Το πραγματικό της όνομα Famagusta είναι παραφθορά του Αμμόχωστος, που σημαίνει θαμμένη στην άμμο, από το αμμώδες έδαφος που την περιβάλλει».
ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ ΚΥΠΡΙΑΝΟΣ , 1788
Και ο Αρχιμανδρίτης Κυπριανός σε πολυάριθμες περιπτώσεις αναφέρεται στην Αμμόχουστον. «Λέγουσι να εκαλέσθη Αμμόχουστος από τους Ρωμαίους, διά το να είναι χοσμένη μέσα εις την άμμον».17
ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΣ , 1766
«Σε αυτόν τον μεγάλο κόλπο βρισκόταν η πόλη Αρσινόη, που πήρε το όνομά της από την ιδρύτριά της Αρσινόη, αδελφή και σύζυγο του Πτολεμαίου Φιλαδέλφου, βασιλέα της Αιγύπτου. Στα ερείπιά της κτίστηκε η πόλη που σήμερα ονομάζεται Famagosta ή Αμμόχωστος, μια μεταγενέστερη ονομασία, σχετικά με την προέλευση της οποίας οι συγγραφείς περιέργως διαφωνούν».
WILLIAM H. DIXON, 1879
«Στην παλαιότερη γνωστή μορφή, η Famagosta είναι Amtikhadasta, μια ασσυριακή λέξη από τις ημέρες του Essarhadon: “τόπος της θεάς”. Οι ντόπιοι, Αρειανοί όχι Σημίτες πρόφεραν το όνομα Amagosta. Οι Έλληνες έμποροι το αποκάλεσαν Αμμόχωστος. Η Famagosta είναι μια σύγχρονη ονομασία, σύγχρονη σε σύγκριση με την εποχή του Essarhadon. Αλλά το τοπικό όνομα δεν έχει αλλάξει ποτέ στα χείλη των ντόπιων, το Amagosta κατά τη βασιλεία του Essarhadon, είναι Amagosta στα χρόνια της βασιλείας της βασίλισσας Βικτωρίας».
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΣ , 1890
«Της Σαλαμίνος υπέρ τας δύο ώρας προς νότον κείται η πόλις Αρσινόη, η μετά ταύτα καλουμένη Αμμόχωστος…. Αμμόχωστος δ’ έπειτα ωνομάσθη, ίσως εκ της έξω αυτής κειμένης πολλής άμμου. Οι Τούρκοι δε και και οι Άραβες καλούσιν αυτήν Μάουσαν, οι δε δυτικοί Ευρωπαίοι Famagusta. Ταύτης δε μνείαν ποιείται και ο Μελέτιος λέγων “Αμμόχωστος ου πολύ μακράν της παλαιάς Σαλαμίνος ήτοι της Κωνσταντίας, πόλις τα μάλιστα οχυρά, εναντιωθείσα πολλάκις ισχυρώς εις τας καταδρομάς των Τούρκων, τόσον διά θαλάσσης όσον και διά ξηράς, υπό των οποίων έπαθεν ελεεινώς τα έσχατα δεινά. Καλείται κοινώς Φαμαγόστα”. Αλλ’ ίσως διά του κοινώς θέλει να εννοήση ότι ούτως υπό των άλλων Ευρωπαίων εκαλείτο· διότι υπό των Κυπρίων αυτών ουδέποτε εκλήθη Φαμαγόστα, αλλά πάντοτε εκαλείτο Αμμόχωστος. Κατά δε τους Κυπρίους χρονογράφους του μεσαιώνος καλείται η πόλις Αμμόχουστος, οι δε κάτοικοι αυτής υπό μεν του Λ. Μαχαιρά Αμμοχουστιανοί, υπό δε του Γ. Βουστρονίου Αμμουχουστιανοί».
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΦΡΑΓΚΟΥΔΗΣ, 1890
«Η Αμμόχωστος εκτίσθη ως είπομεν υπό Πτολεμαίου του Φιλαδέλφου και προς τιμήν της συζύγου αυτού εκλήθη Αρσινόη, εκ της πολλής όμως πέριξ άμμου επεκράτησεν να καλείται Αμμόχωστος. Υπό
J. T. HUTCHINSON & C.D. COBHAM, 1907
«Τα απομεινάρια της μεσαιωνικής πόλης τώρα κατοικούνται αποκλειστικά από Τούρκους. Ο χριστιανικός πληθυσμός με τις ασχολίες τους, καθώς και τα κυβερνητικά γραφεία, είναι συγκεντρωμένα σ’ ένα χωριό που ονομάζεται Βαρώσια (τουρκική Varosh, προάστιο), περίπου ένα μίλι από το φρούριο».
RICHARD DAWKINS, 1932
«Στο ελληνικό “Αμμόχωστος” αντιστοιχεί η λατινική μορφή “Famagusta”, την οποία πάντοτε χρησιμοποιώ. Η προέλευση του F- είναι ασαφής, αλλά η μορφή είναι σίγουρα μια παραφθορά της ελληνικής, που σημαίνει “θαμμένη στην άμμο”, αν και πολλοί Λατίνοι θεωρούσαν, λέει ο Στέφανος Λουζινιανός, ότι Famagusta σήμαινε “Φήμη ή δόξα του Αυγούστου”, και ονομάστηκε έτσι με αφορμή την ήττα του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας. Ο Nicole Le Huen…πιστεύει ότι η ονομασία προήλθε από τον Κώνστα, πατέρα της Αγ. Αικατερίνης, …”Ο Costus (Κώνστας), πατέρας της Αγ. Αικατερίνης, ήταν βασιλιάς εκεί, και έτσι ονομάστηκε Famacosti”. Επίσης, στο “Voyage de Hierusalem” 1480, σ.106 … ο ανώνυμος Άγγλος … έχει μια άλλη φανταχτερή εκδοχή … ότι “ορθώς αποκαλείται Famagusta επειδή η θάλασσα έχει ανοιχτό το στόμα της να τη ρουφήξει επειδή τη γουστάρει”» [Fam και Gusta].23
ΑΓΝΗ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ, 1970
«Πολύ αργότερα [1925] ιδρύθηκε η Τράπεζα Αμμοχώστου. Κατά την ιδρυτική συνεδρία της έγινε μεγάλη συζήτησις και παρ’ ολίγο να ναυαγήση ή όλη υπόθεσις: Οι μέτοχοι ήθελαν να ονομαστή “Τράπεζα Βαρωσίων”, ο δε Μ. Λουιζίδης επέμενε να ονομασθή “Τράπεζα Αμμοχώστου”, διότι το επίσημον όνομα της πόλεως ήταν Αμμόχωστος. Μετά θυελλώδη συζήτησι, επεκράτησε η ονομασία “Τράπεζα Αμμοχώστου”».
GEORGE HILL, 1972
«Η ετυμολογία “Fama Augusti” φαίνεται ότι εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Lusignan…Αλλά o Aeneas Sylvius…προτείνει “Fanum Augusti”. Το όνομα “Famagusta” είναι, φυσικά, μια σχολαστική πα- ραφθορά του ελληνικού, και χρησιμοποιείται από Λατίνους συγγραφείς από τον 12ο αιώνα… “Amocusta” είναι μια άλλη λατινική μορφή, η κατάληξη της οποίας έχει επηρεαστεί από το “Famagusta”· εμφανίζεται μέχρι τον 16ο αιώνα (π.χ. στον Διορισμό από τον Δόγη του Καπιτάνου John Contarini, 1538…). Οι Τούρκοι την αποκαλούν Maghusa».
ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΧΑΤΖΗΙΩΑΝΝΟΥ, 1982
«Οι Φράγκοι ονόμασαν την Αμμόχωστο Famagusta, που είναι βέβαια παραφθορά του Ελληνικού Αμμόχωστος, αλλά με το να της κολλήσουν μπροστά το γράμμα F δημιούργησαν οι Δυτικοί περιηγητές διάφορες φανταστικές και γελοίες ετυμολογίες. Όπως μας πληροφορεί ο Στέφανος Λουζινιανός οι Λατίνοι ετυμολογούσαν το Famagusta από το Fama Augusti (φήμη του Αυγούστου) σ’ ανάμνηση δήθεν της νίκης του Αυγούστου εναντίον του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας στο Άκτιον το 31 π.Χ.! Ένας Γάλλος, ο Nicole de Huen ετυμολόγησε το όνομα από το fama Costi δηλ. φήμη του Κώστα, πατέρα της Αγίας Αικατερίνης, και τέλος ένας ανώνυμος Άγγλος είπε ότι το Famagusta προήλθε από το ότι η θάλασσα έχει ανοιχτό το στόμα της να τη ρουφήξει γιατί τη γουστάρει, δηλ. το Famagusta από το Fam και gusta…
Στα 1683 έχουμε την πρώτη μαρτυρία από τον Ολλανδό van Bruyn ότι υπήρχε το σημερινό Κάτω Βαρόσι με το όνομα Σπηλιώτισσα όπως είδαμε προηγουμένως, και στα 1738 έχουμε τη μαρτυρία του Pococke ότι “πήγε σ’ ένα χωριό που λεγόταν Merash, που ήταν μισό μίλι στα νότια της Αμμοχώστου, όπου ζουν οι χριστιανοί, που δεν επιτρέπεται να κατοικούν μέσα στην πόλη. Ήμουν συστημένος, λέει, σ’ έναν χριστιανό που μου παραχώρησε ένα δωμάτιο που είχε κτισμένο στο περιβόλι του κι’ ήμουν εκεί ολομόναχος”. Ο Pococke στο έργο του που εξέδωσε στα 1747 έχει χάρτη που τον σχεδίασε ο Jeffery με την ονομασία του σημερινού Βαροσιού ως Merash κι’ έτσι Merash το αναγράφει κι’ ο Γερμανός ιστορικός, J. P. Reinhard στον χάρτη που έχει στον δεύτερο τόμο του έργου του “Ιστορία των βασιλείων της Κύπρου” που δημοσίευσε στα 1768.
Η ονομασία Βαρόσι είναι από την τουρκική λέξη varos που σημαίνει προάστειο και απορεί κανείς πώς στα 1738 λεγόταν στα τούρκικα Merash και σήμερα Marash. To Marash ή Merash είναι χωριό στην Τουρκία και πιθανό απ’ εκεί να ωνόμασαν οι τούρκοι το Varos Marash κατά συνήχηση. Φαίνεται ότι η λέξη varos είναι της γραφομένης τουρκικής κι’ ήταν άγνωστη στον τουρκικόν όχλο, γι’ αυτό το Varos το έκαμαν Marash και Merash. Οι Έλληνες πάλι ετυμολόγησαν το Βαρόσι από κάποιον ανύπαρκτον Βαρώνον Ρόσσην και γι’ αυτό το Βαρόσι γράφεται με ωμέγα και δύσκολα κανείς τολμά να το γράψει με όμικρον μήπως χαρακτηρισθή αγράμματος.
Ο Σίμος Μενάρδος στο “Τοπωνυμικόν της Κύπρου” γράφει: “Αλλ’ ουδεμία τουρκική τοπωνυμία ηυδοκίμησεν τοσούτον, όσον η αποδοθείσα εις τον μετά την εκπόρθησιν της Αμμοχώστου σχηματισθέντα έξω των τειχών αυτής χριστιανικόν συνοικισμόν, όστις ονομάζεται Βαρώσια (τα). Η λέξις αύτη, κλινομένη μάλιστα των Βαρωσίων και δη και τοις Βαρωσίοις (!) παρητυμολογήθη πολλαχώς, αποδοθείσα και εις αυτόν τον βαρώνον Ρόσσην, μυθολογούμενον πρόγονον του Ζακυνθίου θυρωρού της κυπριακής εκθέσεως του 1901 (!)”».26
ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, 1983
«Με το τέλος του πολέμου αρχίζει μια νέα εποχή για την Αμμόχωστο. Ο πληθυσμός αυξάνει και η πόλη επεκτείνεται τόσο ώστε οι ενορίες της να ενώνονται η μια με την άλλη. Ανακαλύπτεται τώρα και η θάλασσα. Κτίζονται πολλά παραλιακά σπίτια και αποπερατώνονται και τα πρώτα ξενοδοχεία. Στο στάδιο αυτό η πόλη εγκαταλείπει την ονομασία της Βαρώσια από την τουρκική λέξη varos: προάστειο, και υιοθετεί την ελληνική ονομασία Αμμόχωστος».
ΑΝΤΡΟΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ, 1994/2003
«Οι άνθρωποι της περιοχής, ψαράδες, γεωργοί, κτηνοτρόφοι, σύντομα λησμόνησαν το όνομα της Αρσινόης, εφ’ όσον εκείνη η πόλη δεν ζούσε πλέον. Όταν δε επρόκειτο να αναφερθούν στα ερείπια εκείνης της πόλης, άρχισαν να τα χαρακτηρίζουν ως τα “ερείπια της αμμοχώστου πόλεως”. Τα ερείπια, δηλαδή, μιας πόλης που ήταν κυριολεκτικά “χωμένη στην άμμο”. Άρα αρχικά το “αμμόχωστος” δεν ήταν όνομα. Ήταν επίθετο… Και από αυτή την φράση: “Φήμη Κώνστα”, προήλθε τελικά το όνομα “Φαμακούστα”. Που εδόθη στην πόλη η οποία υπήρξε διάδοχος και συνεχιστής της Κωνσταντίας, στην πόλη Αμμόχωστο… Επέζησε όμως η ονομασία Mera, παραφθαρμένη από τους Οθωμανούς σε Maras, ονομασία την οποία οι Τούρκοι δίνουν στην Νέα Αμμόχωστο. Την περιοχή δηλαδή που ήταν γνωστή ως “Βαρώσια” οι Τούρκοι ονομάζουν σήμερα “επίσημα” Maras, και έτσι εμφανίζεται και στους χάρτες του “κράτους” τους».28
ΑΝΔΡΕΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, 2010
«Ατυχώς μερικοί είτε από έλλειψη ιστορικής γνώσης ή από άγνοια εξακολουθούν να αποκαλούν την πόλη του Ευαγόρα, την Αμμόχωστο, ως Βαρώσια (Βαρώσι). Τέτοια πόλη ούτε ποτέ υπήρξε μήτε σή- μερα υπάρχει. Ακόμα και οι Τούρκοι δεν χρησιμοποιούν το όνομα “Βαρώσια” αλλά το “Gazimagusa” μαζί με το “Famagusta”, που και αυτό είναι ελληνικής προελεύσεως. Η πόλη της Αμμοχώστου αναφέρεται με το όνομα αυτό για πρώτη φορά στο έργο “Σταδιασμός ήτοι Περίπλους της Μεγάλης θαλάσσης”. Πρόκειται για ένα ναυτικό εγχειρίδιο, βοήθημα για τους ναυτιλλομένους που εγράφη ακριβώς τον 4ον μ.Χ. αιώνα. Το όνομα του Έλληνα αυτού συγγραφέα, που δυστυχώς παραμένει άγνωστο, γράφει και τα εξής: “…Από δε του Πηδαλίου επί νήσους στάδια π’ πόλις εστίν έρημος, λεγομένη Αμμόχωστος έχει δε λιμένα παντί ανέμω έχει δε εν τη καταγωγή χοιράδας φυλάττου…”. Από πού, όμως, προήλθε το τοπωνύμιο Βαρώσια (Βαρώσι), που λανθασμένα χρησιμοποιούν ορισμένοι; …με σουλτανική διαταγή το έτος 1573 οι Έλληνες κάτοικοι της εντός των τειχών πόλης (σημερινή Παλαιά Αμμόχωστος) εκδιώχθηκαν τελικά και διατάχθηκαν να ιδρύσουν προάστιο σε τοποθεσία που να μην είναι περιχαρακωμένη και δεσπόζουσα, να μην είναι δηλαδή «μετερίζ» κατά τη φρασεολογία του εγγράφου, δηλαδή να μην έχει στρατηγική σημασία. Στην τουρκική γλώσσα του εγγράφου, το προάστιο αυτό αναφέρεται ως “varos”, που ήταν και η απαρχή να αποκαλείται από μερικούς η εκτός των τειχών πόλη ως “Βαρώσιν” ή “Βαρώσια”. Ουδείς όμως ιστορικός, συγγραφέας ή ξένος περιηγητής χρησιμοποιεί τον όρο αυτό διά την πόλη της Αμμοχώστου. … Στους χάρτες του Κτηματολογίου από της εποχής της Αγγλοκρατίας, το τοπωνύμιο VAROSHA (ARSINOE) δεν είναι παρά μια περιοχή – συνοικία της πόλης, όπως πολλά άλλα τοπωνύμια (συνοικίες, περιοχές, προάστια, περίχωρα κ.τ.λ.) που αποτελούν την πόλη της Αμμοχώστου.
Ας παύσουν, λοιπόν, όσοι από άγνοια ή αφέλεια το κάνουν, να χρησιμοποιούν το όνομα “Βαρώσια” και να πέφτουν στην παγίδα των ξένων που ομιλούν για επιστροφή των κατοίκων στην “περίκλειστη περιοχή των Βαρωσίων” αντί της απελευθέρωσης ολόκληρης της πόλης της Αμμοχώστου μέσα στα δημοτικά σύνορα προ της τουρκικής εισβολής του 1974. Οι κάτοικοι, λοιπόν, ελληνικής καταγωγής από της εποχής του Τεύκρου, του Ονήσιλου και του Ευαγόρα πρέπει να προσαγορεύονται ως “Αμμοχωστιανοί” και όχι με το τουρκογενές “Βαρωσιώτες”».
TASSOS PAPACOSTAS, 2014
«Η πρώτη επιβεβαίωση του τοπωνυμίου μετά από αυτό των αρχών του έβδομου αιώνα της ιστορίας του Φιλεντόλου προέρχεται από μια ασυνήθη πηγή: Πρόκειται για το ούτω καλούμενο Book of Curiosities, …που συντάχθηκε στην Αίγυπτο των Φατιμιδών κατά το δεύτερο τέταρτο του ενδέκατου αιώνα. …Μεταξύ αυτών είναι το al Mā’ūḍah, πιθανόν λάθος αντί του al-Mākhūṣah, το οποίο είναι σαφώς μια παραφθορά του Αμμόχωστος… Κατά τη διάρκειατης ίδιας περιόδου [12ος αι.] η Αμμόχωστος εμφανίζεται για πρώτη φορά σε λατινικά κείμενα ως Famagusta, και πάλι μια παραφθορά του ελληνικού ονόματος όπως παρατήρησε ο Richard Dawkins πριν καμιά ογδονταριά χρόνια· δεν χρειάζεται να προσθέσω ότι το τοπωνύμιο δεν έχει φυσικά καμία σχέση με άκρως ευφάνταστες ετυμολογίες που εμφανίστηκαν σε μετέπειτα αιώνες (famaCosti από το Κώνστας, πατέρας της μυθικής Αικατερίνης από την Αλεξάνδρεια, fanum ή fama Augusti από τον αυτοκράτορα Αύγουστο). Η ομοιότητα της Λατινικής με την Αραβική εκδοχή του τοπωνυμίου (Famagusta/al-Mākhūṣah) μπορεί να υποδηλώνει ότι προήλθε από το τελευταίο παρά απ’ ευθείας από τα Ελληνικά, ίσως μέσω των επαφών κατά τη διάρκεια της περιόδου των σταυροφοριών…».
Όποια και αν είναι η προέλευση του ονόματος της πόλης και ανε- ξαρτήτως του πότε και πώς δημιουργήθηκε το όνομα Αμμόχωστος, η ουσία παραμένει: η Αμμόχωστος με τους προαγγέλους της μεταφέρει στη ράχη της 36 αιώνες ζωής, γεμάτους ευμάρεια και δόξα, αλλά συχνά και φτώχεια και δυστυχία. Η τελευταία συμφορά, της τουρκικής εισβολής και κατοχής, που συνεχίζεται για 41 χρόνια, αποτελεί μια ανείπωτη τραγωδία. Όμως, η Ατέλειωτη Ιστορία δεν μπορεί παρά να συνεχίσει. Η πόλη θα ξαναβρεί την ελευθερία της και οι κάτοικοί της θα επιστρέψουν στις πατρογονικές τους εστίες, στην αγαπημένη τους Αμμόχωστο.
Famagusta.News / Γιάγκος Π. Κλεόπας
