Ενδιαφέρον προκαλεί η ονομασία των τοπωνυμίων των εννέα κοινοτήτων της ελεύθερης Αμμοχώστου. Τοπωνύμια με ιδιαίτερο ιστορικό και θρησκευτικό ενδιαφέρον, καθώς και τοπωνύμια που χαρακτηρίζονται από την ιδιομορφία του χώρου στον οποίο κτίστηκαν οι οικισμοί. Δείτε παρακάτω από πού πήραν το όνομά τους οι εννέα κοινότητες της ελεύθερης Αμμοχώστου.

Αγία Νάπα

Η ονομασία του χωριού προήλθε από επώνυμο της Παναγίας, που απεκλήθη Νάπα από το γεγονός ότι είχε βρεθεί εικόνα της μέσα σε νάπα. Η λέξη νάπα είναι αρχαία ελληνική (αρχ. νάπη) και σήμαινε δάσος μέσα σε κοιλάδα ή φαράγγι.

Σύμφωνα προς την παράδοση, στην περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα το παγκόσμια γνωστό αυτό κυπριακό θέρετρο, υπήρχε κάποτε μια νάπα, ένα δάσος δηλαδή. Στο δάσος αυτό μερικοί κυνηγοί βρήκαν κάποτε, σ’ ένα σπήλαιο, μια εικόνα της Παναγίας. Έτσι την ονόμασαν Παναγία της Νάπας, δηλαδή Παναγία του Δάσους και, σταδιακά, απλώς Αγία Νάπα.

Το σπήλαιο που, σύμφωνα προς την παράδοση, είχε βρεθεί η εικόνα, είναι αυτό που και σήμερα υφίσταται ως εκκλησία του χωριού, στον χώρο του μεσαιωνικού μοναστηριού (για το οποίο βλέπε λήμμα Νάπας Αγίας μοναστήρι).

Προφανώς το σπήλαιο είχε χρησιμοποιηθεί από ασκητές κάποτε, πιθανότατα κατά την περίοδο της εικονομαχίας. Δεν είναι όμως γνωστό πότε ακριβώς ιδρύθηκε το εκεί μοναστήρι. Πάντως μνεία της Αγίας Νάπας έχουμε για πρώτη φορά το 1366. Ο μεσαιωνικός χρονογράφος Λεόντιος Μαχαιράς γράφει ότι το 1366 “ἐβγαίνοντάς του ὁ ἀμιράλλης [=ναύαρχος] ἀπό τήν Ἀμμόχωστον ἦλθεν εἰς τήν Ἁγίαν Νάπαν…”

Το χωριό βρίσκεται επίσης σημειωμένο ως S. Napa σε χάρτες της περιόδου της Βενετοκρατίας. Από την ίδια περίοδο έχουμε και την ονομασία ενός πύργου / προμαχώνα των οχυρώσεων της Αμμοχώστου που ονομαζόταν Σάντα Νάπα, επειδή βρισκόταν στην πλευρά της πόλης που έβλεπε προς την κατεύθυνση της Αγίας Νάπας.

Θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι το χωριό σχηματίστηκε κατά τα τέλη των Βυζαντινών χρόνων, ως οικισμός γεωργών και ψαράδων, κοντά στο σπήλαιο / μοναστήρι.

Για την Αγία Νάπα κάνουν λόγο διάφοροι ξένοι επισκέπτες. Ένας από αυτούς, ο Τσέχος αριστοκράτης περιηγητής Όλντριχ Πρέφατ, που πέρασε από την Κύπρο το 1546 καθ’ οδόν προς τους Αγίους Τόπους για προσκύνημα, αλλά και επιστρέφοντας από εκεί καθ’ οδόν προς τη Βενετία, φιλοξενήθηκε στο μοναστήρι της Αγίας Νάπας αφού επεσκέφθη την Αμμόχωστο και από εκεί βάδισε προς τη Λάρνακα. Ο Πρέφατ δεν κάνει λόγο για ύπαρξη οικισμού τότε αλλά μόνο του μοναστηριού το οποίο κατείχαν Λατίνοι κληρικοί του Τάγματος των Αυγουστινιανών, ενώ ταυτόχρονα διαβιούσαν εκεί και Έλληνες Ορθόδοξοι μοναχοί. Την επομένη το πρωί ο επισκέπτης και η συνοδεία του παρακολούθησαν τη λειτουργία στο ναό του μοναστηριού, τον οποίο περιγράφει ως ένα κτίσμα με δύο εκκλησίες σε δύο διαφορετικά επίπεδα. Υπήρχαν επίσης κτισμένα γύρω κελιά για τους μοναχούς ενώ ένας ψηλός τοίχος περιέβαλλε και περιέφραζε τον χώρο. Υπήρχε στη δεύτερη εκκλησία, στο άνω επίπεδο, ένα μεγάλο κοίλωμα στο βράχο, όπου βρισκόταν μία παλαιά εικόνα της Παναγίας με τον Χριστό, “βυζαντινής τεχνοτροπίας”, όπως γράφει ο επισκέπτης, και “ύψους όσο και το ύψος ενός ανθρώπου”, επενδυμένη με χρυσάφι και ασήμι. Είχε βρεθεί, του είπε ο ηγούμενος, κάποτε από κάποιον που έσκαβε για να κτίσει σπίτι, η εύρεσή της ερμηνεύθηκε ως θαύμα και έτσι ιδρύθηκε εκεί το μοναστήρι.

Αξιοσημείωτη είναι η μαρτυρία του Τσέχου επισκέπτη ότι στους δύο ναούς του μοναστηριού τελούσαν τις λειτουργίες τόσο οι Καθολικοί Αυγουστινιανοί, στον άνω ναό, όσο και οι Ορθόδοξοι Έλληνες, στον κάτω ναό. Τούτο υπήρξε όχι ασύνηθες φαινόμενο στην Κύπρο, ιδίως κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (1489 – 1570), οπότε λόγω των συνθηκών, Ορθόδοξοι και Λατίνοι συμβίωναν.

Αυγόρου

Η Αυγόρου, σύμφωνα με τον ντε Μας Λατρί, υπήρξε φέουδο κατά τη Λουζινιανο – βενετική περίοδο, που ανήκε στην οικογένεια Giblet. Επίσης στις Ασσίζες της Ιερουσαλήμ η Αυγόρου εμφανίζεται ως Avegorre και Avegore. Στο χάρτη του ντε Μας Λατρί εμφανίζεται με την ονομασία Avegore, ενώ σε βενετικούς χάρτες παρουσιάζεται ως Ongoro.

Τοπωνύμιο: Αυγόρου, ονομασία που δεν φαίνεται να σχετίζεται προς τα αυγά, όπως μερικοί υποστήριξαν. Το όνομα του χωριού φαίνεται ότι έχει αρχαιότερη προέλευση και, κατά μια ερμηνεία, οφείλεται στην περίοπτη θέση του: Εὒορος, γενική εὐόρου, απ’ όπου και Αυγόρου. Μια άλλη εκδοχή για την προέλευση του ονόματος Αυγόρου, είναι αυτή που αναφέρει ο Ν. Γ. Κυριαζής: «Ξένος ἐρωτῶν πόθεν νά ὑπάγῃ εἰς τοῦτο τό χωρίον, ἒλαβεν ἀπάντησιν «Ἒβκα (τοῦ) ὂρου καί θά τό βρῆς».

Αχερίτου

Παρόλο που η Αχερίτου δεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο των λουζινιανο -βενετικών φέουδων ή βασιλικών κτημάτων του ντε Μας Λατρί, ωστόσο υπήρξε μεσαιωνικός οικισμός. Σε βενετικούς χάρτες εμφανίζεται με την ονομασία Achiorito. Ο Μαρίτι που έζησε στην Κύπρο μεταξύ 1760 και 1767 αναφέρει πως η Αχερίτου είναι πυκνοκατοικημένη και γεωργικά ανεπτυγμένη. Είναι το κτήμα του Ανδρόνικου Καρύδη, δραγομάνου της Α.Μ. της Αποστολικής Βασίλισσας της Ουγγαρίας. Πολύ κοντά στην κατοικία του βρίσκεται ένα ξωκλήσι αφιερωμένο στην αγία Μαρίνα, πρόχειρης ελληνικής κατασκευής, αλλά στολισμένο με υπέροχες παλαιές εικόνες αγίων που μεταφέρθηκαν από σπίτια της Αμμοχώστου… Παρέμεινα λίγες μέρες στην Αχερίτου κατά τη διάρκεια των οποίων είδα με μεγάλη λύπη την τεράστια καταστροφή που προκαλείται από τις ακρίδες. Κατά τον Ν. Γ. Κυριαζή η οικογένεια Ἀνδρ. Καρύδη ἦτο ἐκ τῶν μᾶλλον γνωστῶν καί παλαιῶν τῆς Λάρνακος. Εἰς τήν ἐνορίαν Σωτῆρος μέχρι χθες ἐσώζοντο αἱ κατοικίαι ἐν αἷς διεβίουν οἱ ἀπόγονοί των.

Εκτός από το ότι το χωριό ανευρίσκεται σημειωμένο σε παλαιούς χάρτες, μνημονεύεται ως Achiorito και σε χειρόγραφο της περιόδου της Βενετοκρατίας. Το χωριό υπήρχε κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια και προφανώς είχε ιδρυθεί κατά τα Βυζαντινά χρόνια.

Τοπωνύμιο: Αχερίτου ή Ασ΄ερίτου, αρχαία ονομασία που προήλθε κατά πάσαν πιθανότητα από τη συριακή ονομασία της θεάς Αφροδίτης, που ήταν Ασ΄ερά (Ashera). Οι Τουρκοκύπριοι ονόμαζαν το χωριό Κουβερτζινλίκ (Güvercinlik), που σημαίνει Περιστερώνας, ίσως επειδή εκτρέφονταν εκεί πολλά περιστέρια.

Για την προέλευση της ονομασίας του υπάρχει και δεύτερη εκδοχή. Αυτή η εκδοχή υποστηρίζει ότι ίσως η αρχική ονομασία του χωριού ήταν αγιολογική: Αχειροποιήτου, από επώνυμο της Παναγίας που απαντάται και αλλού στην Κύπρο.

Άχνα

Η Άχνα περιλαμβάνεται στον κατάλογο των λουζινιανο-βενετικών βασιλικών κτημάτων του ντε Μας Λατρί, σε βενετικούς δε χάρτες εμφανίζεται ως Aina. Στο χάρτη του ντε Μας Λατρί παρουσιάζεται ως Athna. Εκτός του ότι το χωριό βρίσκεται σημειωμένο σε παλαιούς χάρτες (περιόδου Βενετοκρατίας και μεταγενέστερους), μνημονεύεται και σε παλαιό χειρόγραφο της περιόδου της Βενετοκρατίας, μεταξύ των χωριών που ανήκαν, διοικητικά, στο διαμέρισμα Σίβουρης.

Τοπωνύμιο: Άχνα, όνομα που προήλθε κατά πάσαν πιθανότητα από την αρχ. λέξη άχνη που υποδηλώνει τον ατμό που αναδύεται από το νερό στην ατμόσφαιρα, την δροσιά ή και την λεπτή σκόνη.

Δερύνεια

Παρόλο που η Δερύνεια δεν μνημονεύεται από παλαιούς συγγραφείς, φαίνεται ωστόσο να είναι οικισμός που υφίστατο από τα αρχαία χρόνια, όπως προκύπτει από την ονομασία του χωριού, που δεν απέχει πολύ από το αρχαίο λιμάνι της Λεύκολλας (σημερινός Πρωταράς) και την αρχαία πόλη της Σαλαμίνος. Το ότι δεν αναφέρεται από παλαιούς συγγραφείς, σημαίνει ότι το χωριό ήταν μικρός οικισμός. Οι κάτοικοί του ασχολούνταν με τη γεωργία και το ψάρεμα. Η ονομασία του χωριού αποτελεί παραφθορά του αρχαίου ονόματος Γερηνία. Με το αρχαιότατο αυτό ελληνικό όνομα μας είναι γνωστή μια αρχαία ελληνική πόλη της Πελοποννήσου, η πρωτεύουσα του βασιλείου του ομηρικού ήρωα Νέστορα, του «πιο συνετού μεταξύ των Ελλήνων» κατά τον Όμηρο, που τον ονομάζει και Γερήνιον, καταγόμενο δηλαδή από την πόλη Γερηνίαν. Η διατήρηση μέχρι τη σύγχρονη εποχή αρχαίων ονομάτων οικισμών και τοπωνυμίων, που σχετίζονται με την αποίκηση της Κύπρου από τους Αχαιούς και άλλους Έλληνες, παρατηρείται πολύ συχνά στα σημερινά κυπριακά τοπωνύμια.

Λιοπέτρι

Το χωριό υφίστατο με την ίδια ονομασία από τα Μεσαιωνικά χρόνια. Σε παλαιούς χάρτες βρίσκεται σημειωμένο ως Ligopetri. Με την ίδια γραφή το σημειώνει και ο de Mas Latrie, γράφοντας ότι ήταν, κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, ένα από τα βασιλικά κτήματα που διοικητικά εντάσσονταν στο διαμέρισμα (bailliage) της Σωτήρας.

Η ονομασία του χωριού είναι σύνθετη, από τις λέξεις λίγες και πέτρες σύμφωνα προς μια γενικά παραδεκτή ερμηνεία, γιατί η περιοχή του ήταν λιγότερο πετρώδης από άλλες περιοχές εκεί κοντά. Η ερμηνεία αυτή συμφωνεί και με την ονομασία Λιγοπέτρι (Ligopetri) με την οποία το χωριό βρίσκεται σημειωμένο σε παλαιούς χάρτες. Η λέξη λίγο/ λίγες προφέρεται στο κυπριακό γλωσσικό ιδίωμα ως λλίον/ λλίες, απ’ όπου λλιοπέτριν και Λιοπέτριν. Πιθανόν όμως το πρώτο συνθετικό της ονομασίας του χωριού να ήταν και η λέξη ήλιος, οπότε ήλιος + πέτρες = ηλιοπέτριν – Λιοπέτριν. Συνεπώς πέτρες στον ήλιο, εξαιτίας της απουσίας πολλών δέντρων.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας το Λιοπέτρι ήταν ένα από τα χωριά που υπέφεραν ιδιαίτερα λόγω της βαρειάς φορολογίας και των διώξεων, γι’ αυτό και αρκετοί κάτοικοί του αναγκάστηκαν να γίνουν λινοβάμβακοι (=κρυπτοχριστιανοί). Τούτο όμως δεν δικαιολογεί το λάθος του de Mas Latrie να σημειώσει το χωριό ως καθαρά τουρκικό στον χάρτη του 1862 (με ένδειξη πληθυσμού 200-500 κατοίκων). Γιατί αν και αναφέρεται ότι αρκετοί κάτοικοι του Λιοπετρίου ήταν κρυπτοχριστιανοί, δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία ότι το χωριό ήταν ποτέ τουρκικό.

Παραλίμνι

Η ονομασία του χωριού, Παραλίμνι, υποδηλώνει ακριβώς ότι αυτό βρίσκεται κτισμένο παρά την λίμνη. Ωστόσο, η γειτονική προς τον οικισμό μεγάλη λίμνη σχηματίζεται μόνο κατά αραιά διαστήματα σήμερα, όταν οι βροχές τυγχάνει να είναι άφθονες, οπότε σ’ αυτήν μαζεύεται το νερό της γύρω περιοχής. Στους επίσημους χάρτες βρίσκεται σημειωμένη όχι ως λίμνη αλλά ως υδατοδεξαμενή (βλέπε γι’ αυτήν στο λήμμα λίμνες).

Το Παραλίμνι δεν αναφέρεται σε μεσαιωνικές πηγές, τουλάχιστον με τη σημερινή του ονομασία. Στην περιοχή του βρίσκεται ωστόσο σημειωμένος οικισμός, σε παλαιούς χάρτες, με την ονομασία Pomo d’ Adamo (όπως στον χάρτη του Α. Ortelius, του 1573). Ο οικισμός αυτός θα πρέπει ν’ αποτελούσε ιδιωτικό μάλλον φέουδο κατά τις περιόδους της Φραγκοκρατίας και της Βενετοκρατίας, δεν γνωρίζουμε όμως σε ποια οικογένεια ευγενών ανήκε. Ωστόσο ο ντε Μας Λατρί γράφει ότι κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας η περιοχή του Παραλιμνίου αποτελούσε βασιλικό κτήμα και διοικητικά υπαγόταν στο διαμέρισμα (bailliage) της Σωτήρας.

Κατά τον Ν. Κληρίδη (Χωριά καί Πολιτεῖες τῆς Κύπρου), ο σημερινός οικισμός του Παραλιμνίου διαδέχθηκε άλλον που βρισκόταν κτισμένος σε περίοπτη θέση και συγκεκριμένα σε ύψωμα μεταξύ του σημερινού οικισμού και της γειτονικής Δερύνειας, στην περιοχή που λέγεται Άης Δημήτρης (και που αυτό πιθανώς ήταν και το όνομα του παλαιού οικισμού). Κατά τον Ν. Κληρίδη, ο οικισμός επί του υψώματος εγκαταλείφθηκε κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών (7ος-10ος μ.Χ. αιώνες), επειδή ήταν πολύ εκτεθειμένος στους εχθρούς.

Είναι γεγονός ότι κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών ο μεγαλύτερος αριθμός των παραθαλάσσιων οικισμών της Κύπρου δέχθηκε επιθέσεις και καταστροφές, με αποτέλεσμα πολιτείες και χωριά να εγκαταλειφθούν και να αντικατασταθούν με νέους οικισμούς που κτίστηκαν στα ενδότερα του νησιού. Πάντως δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι το Παραλίμνι ιδρύθηκε τότε (δηλαδή μεταξύ 7ου και 10ου αιώνα), χωρίς βέβαια τούτο ν’ αποκλείεται.

Πάντως η περιοχή του Παραλιμνίου ήταν κατοικημένη και κατά την Αρχαιότητα. Ο Στράβων κάνει αναφορά στο λιμάνι της Λεύκολλας*, που το τοποθετεί κάπου μεταξύ της πόλης της Σαλαμίνος και του ακρωτηρίου Πηδάλιον (το σημερινό ακρωτήρι Κάβο Γκρέκο). Έτσι, μπορούμε να υποθέσουμε ότι το αρχαίο λιμάνι της Λεύκολλας βρισκόταν κάπου στην περιοχή του σημερινού Πρωταρά, όπου η τοποθεσία είναι καλή για αγκυροβόλιο. Ο Στράβων ομιλεί μόνο για λιμάνι, κι όχι για πόλη ή πολίχνη με λιμάνι, όπως κάνει σε άλλες περιπτώσεις. Όμως λιμάνι από μόνο του, χωρίς κάποιο οικισμό τον οποίο να εξυπηρετεί, δεν νοείται (ο Στράβων ομιλεί σαφώς για λιμάνι, που προϋποθέτει και την ύπαρξη εγκαταστάσεων, κι όχι για αραξοβόλι ή φυσικό καταφύγιο καραβιών). Συνεπώς το λιμάνι της Λεύκολλας θα πρέπει να ήταν το επίνειο κάποιου οικισμού που βρισκόταν προς τα ενδότερα κι όχι στην παραλία. Λίγες αρχαιότητες που έχουν βρεθεί, περιλαμβανομένης αρχαίας επιγραφής αφιερωματικής στον θεό Απόλλωνα, αποτελούν επιπλέον ενδείξεις ότι στην περιοχή υφίστατο κάποιος αρχαίος οικισμός που, ίσως, περιελάμβανε και ναό του Απόλλωνος. Συστηματικές ανασκαφές πάντως δεν έχουν γίνει ακόμη στην περιοχή.

Μερικοί παλαιότεροι μελετητές θεώρησαν εσφαλμένα ότι στη Λεύκολλα της Κύπρου είχε γίνει η ναυμαχία μεταξύ των ναυτικών δυνάμεων του Αντιγόνου και του Πτολεμαίου (διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου). Ωστόσο ο Πλούταρχος σαφώς αναφέρει ότι η ναυμαχία αυτή είχε γίνει στη Λεύκολλα που βρισκόταν στο νησί της Κω.

Σωτήρα

Το χωριό, όπως και η Σωτήρα της επαρχίας Λεμεσού, έχει αγιολογική ονομασία: φέρει το όνομα του Σωτήρος Χριστού. Και στα δύο χωριά, εξάλλου, οι κύριες εκκλησίες είναι αφιερωμένες στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος και γίνονται μεγάλα πανηγύρια κατά τη γιορτή αυτή, στις 6 Αυγούστου.

Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το χωριό ιδρύθηκε κατά τα Βυζαντινά χρόνια, κρίνοντας από την ονομασία του. Πάντως με την ίδια ονομασία αναφέρεται ότι υφίστατο κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, ο δε ντε Μας Λατρί περιλαμβάνει τον οικισμό στα κτήματα εκείνα που αποτελούσαν ιδιοκτησία βασιλική. Εξάλλου βρίσκεται σημειωμένο σε παλαιούς χάρτες ως Sotira.

Φρέναρος

Το χωριό υφίστατο κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια. Σε παλαιούς χάρτες βρίσκεται σημειωμένο ως Frinaria. Σύμφωνα μάλιστα προς μια άποψη η ονομασία του χωριού προήλθε από τους Fréres Mineures, τους Φραγκισκανούς* Λατίνους μοναχούς που αναφέρεται ότι κατείχαν στην περιοχή ένα μοναστήρι, εκείνο της Παναγίας Χορτακιώτισσας, στα νοτιοανατολικά του χωριού (γνωστή και ως Παναγία των Χορτακιών). Δεν μαρτυρείται πάντως η σχέση των Φραγκισκανών με το Φρέναρος, αλλ’ ο Σίμος Μενάρδος λέγει ότι είναι πιθανό να κατείχαν την περιοχή. Απ’ αυτούς, κατά τον ίδιο, γνωστούς και ως ελάσσονες (μινορίτες) θα πρέπει να προήλθε η ονομασία του χωριού. Στο Χρονικόν τοῦ Μορέως οι Φραγκισκανοί μοναχοί ονομάζονται Φρεμενούριοι. Από την ονομασία, λοιπόν, Φρε Μινόρς (Φρέμινορς) προήλθε η ονομασία Φρέναρος. Πάντως ο ντε Μας Λατρί γράφει Phrénaros, χωρίς να το συνδέει με τους Μινορίτες.

Ο μεσαιωνικός οικισμός (φέουδο;) Frinaria βρισκόταν περί τα 2 χιλιόμετρα νοτιότερα του σημερινού οικισμού κι είναι γνωστή σήμερα η τοποθεσία ως Παλαιόν Φρέναρος. Είναι άγνωστο πότε ο οικισμός μετακινήθηκε, πάντως κατά τη μακρά περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ο αββάς Τζιοβάννι Μαρίτι (1760) γράφει ότι τότε ο παλαιός οικισμός ήταν ερειπωμένος. Από τα κατάλοιπα φαίνεται ότι ήταν μεγάλος οικισμός κι απ’ αυτόν σώζονται σήμερα μόνο τρεις εκκλησίες: του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Θεοδώρου και της Παναγίας Χορτακιώτισσας. Η τοποθεσία είναι γνωστή σήμερα με την ονομασία Χορτάκια (τα). Για τις τρεις εκκλησίες βλέπε αντιστοίχως στα λήμματα Γεωργίου Αγίου εκκλησίες, Θεοδώρου Αγίου εκκλησίες και Χορτακιών Παναγίας εκκλησία.

Πηγή πληροφοριών: Polignosi