Οι «Καλύφες της Λαμπρής» αποτελούν σύμφωνα με μαρτυρίες το παλαιότερο έθιμο της Δερύνειας που διατηρείται μέχρι σήμερα.
Σύμφωνα με πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν, άρχισαν να οργανώνονται πριν από 130 περίπου χρόνια, ίσως και πριν το 1900 και στο πρόγραμμα περιλαμβάνονταν αγώνες δρόμου, αππαροδρομίες, διαγωνισμοί και φυσικά διασκέδαση με μουσική, τσιαττιστά, χορούς κ.ά.
Αρχικά οι εκδηλώσεις πραγματοποιούνταν στο ξωκλήσι του Αγίου Κωνσταντίνου στις 21 Μαΐου, μέρα που τιμάται η μνήμη των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.
Οι διοργανωτές έστηναν πρόχειρη «καλύφη» καλυμμένη με ψαθαρκές, από την οποία πήρε και το έθιμο την ονομασία του, στο προαύλιο του ξωκλησιού κάτω από την οποία κάθονταν οι οργανοπαίκτες.
Σιγά-σιγά οι εκδηλώσεις μεταφέρθηκαν στο κέντρο της Δερύνειας, πρώτα στο καφενείο του Βιολάρη που βρίσκεται στην οδό Παναγιώτη Πασχάλη και μετά στην πλατεία Αγίου Μοδέστου. Αρχικά οι «καλύφες» στήνονταν στη βόρεια όψη της εκκλησίας του Αγίου Μοδέστου και μετά μεταφέρθηκαν μπροστά από το μαγαζί (τσαγγαράδικο) του Μάστρε Γιωρκή όπου και καθιερώθηκαν και το όνομα του Μάστρε Γιωρκή, που ήταν ένας χαρακτηριστικός λαϊκός τύπος και λάμβανε μέρος στην οργάνωση και διατήρηση του εθίμου, συνδέθηκε άμεσα με το έθιμο. Οι εκδηλώσεις γίνονταν την Κυριακή και Δευτέρα της Λαμπρής και την Κυριακή του Θωμά.
Σύμφωνα με τις πληροφορίες που έγινε δυνατό να συγκεντρωθούν, αφού δυστυχώς δεν υπάρχουν οποιαδήποτε γραπτά κείμενα, οι διοργανωτές ήταν πάντοτε άτομα με αγάπη προς την παράδοση και τη διασκέδαση. Τη δεκαετία του 1930 διοργανωτές ήταν οι Κυριάκος Ττάμπας, Παναγιώτης Κούρτας, Ζάκος, Τσιμπούρης, Γιαννής Σιαπάνης, Νικόλας Κούζας, Χριστόδουλος Καρώνιας κ.ά. Αργότερα, στη διοργάνωση λάμβαναν μέρος οι Γιαννής Ανάμιση (Αραούζος), Ανδρέας Χατζηκουμής, Νικολής και Λούκας Κολοκούδιας, Γιαννής Γιαννήτσαρος, Μάστρε Γιωρκής, Γεώργιος Παντελή Βίρτης, Ανδρέας Καταστρόφας κ.ά.
Βασική προϋπόθεση για την οργάνωση των εκδηλώσεων ήταν το στήσιμο της «καλύφης» με ψαθαρκές και οι διοργανωτές ήταν υπεύθυνοι για την εξεύρεση των οργανοπαικτών (βιολί και λαούτο).
Οργανοπαίκτες που λάμβαναν μέρος ήταν οι Γεώργιος Βιολάρης, Γιαννής Ρούσος (βιολί), Λευτέρης Τελής (λαούτο), Πέτρος Άσσιας (λαούτο), Προκόπης Λαουτάρης από το Φρέναρος, Γιαννής Λαουτάρης από το Αυγόρου, Κιλές (λαούτο) από το Φρέναρος, Μίμης (λαούτο) από το Αυγόρου, Πιερής Πιερέττης (βιολί) από το Φρέναρος, Κυριάκος Καγιάς (λαούτο) και άλλοι.
Τσιαττιστάες που λάμβαναν μέρος στις εκδηλώσεις ήταν οι Αντώνης Αδάμου Κατσαντώνης, Χατζηστυλλής, Χαμπής Κολοκάσης (Στραοχαμπής), ο οποίος ήταν τυφλός και έπαιζε βιολί, Μηνάς του Σιεφταλή και Πρικόπουλος από το Αυγόρου, Κούβαρος από το Λιοπέτρι, Πέτρος Καντζιάρας και Πιερής Πιερέττης από το Φρέναρος, Τσιήσσος, Πιττάτζιης, Ξενής Πάτσαλος και Λοΐζος Τσιολάκκης από το Παραλίμνι και φυσικά οι Δερυνειώτες Λαϊκοί Ποιητές και Τσιαττιστάες Χριστόδουλος Καρώνιας, Ηλίας Χατζιηλιασής, Αναστάσης Γιώρκαλλος, Λευτέρης Τελής, Γιαννής Γιαννήτσαρος, Δημήτρης Χατζηγεωργίου, Μάστρε Γιωρκής, Γεώργιος και Κώστας Κατσαντώνης, Γεώργιος Καράγιωρκης, Μάρκος Γιασουμή, Κυριάκος Παυλάρας και Αντώνης Κατσαντώνης.
Με την πάροδο του χρόνου οι εκδηλώσεις πήραν παγκοινοτικό χαρακτήρα και τις επισκέπτονταν και παρέες από την Αμμόχωστο και τα γύρω χωριά.
Στην αρχή οι άντρες διασκέδαζαν μόνοι τους, έπαιρναν μαζί τους τα ποτά και τους μεζέδες τους που έψηναν μόνοι τους και οι γυναίκες συγκεντρώνονταν σε άλλο χώρο και παρακολουθούσαν.
Στη συνέχεια οι διοργανωτές έψηναν τους μεζέδες και πωλούσαν ποτά και κάλυπταν τα έξοδα της διοργάνωσης. Ποτά της εποχής ήταν το κρασί του βαρελιού, κονιάκ, λεμονάδες, γαζόζες, τριαντάφυλλο κ.ά. Πιο μετά ο κόσμος προμηθευόταν ποτά και από τα καφενεία των Πετρή Σκίρτου, Γεώργιου Σιόγκα και Πασχάλη Παντελή που λειτούργησαν κοντά στην πλατεία Αγίου Μοδέστου.
Αναπόσπαστο μέρος της εκδήλωσης ήταν το κέρασμα των λουκουμιών. Οι νέοι καλούσαν τους κεραστές οι οποίοι ήταν έμπιστοι και με πλήρη εχεμύθεια και τους έστελλαν να κεράσουν τις κοπέλες που συμπαθούσαν λουκούμια. Αν η κοπέλα δεχόταν το κεραστικό ήταν σημείο ότι υπήρχε αμοιβαία συμπάθεια και μπορούσε να εξελιχθεί σε προξενιό. Αν όχι σήμαινε ότι δεν υπήρχε περιθώριο για «σχέση». Φυσικά οι κοπέλες συνοδεύονταν πάντοτε από τις μανάδες ή συγγενικά τους πρόσωπα και με μεγάλη επιφύλαξη δέχονταν το κεραστικό. Κέρασμα λουκουμιών γινόταν και ανάμεσα σε φιλικές και συγγενικές οικογένειες. Φημισμένοι κεραστές ήταν ο Γιαννής Ανάμιση, ο Νικολής και ο Λούκας Κολοκούδιας, ο Καταστρόφας και ο Ανδρέας Σωτηρίου Διονύσης (Πελεκάνος).
Στο αγωνιστικό κομμάτι της εκδήλωσης περιλαμβάνονταν στην αρχή αγώνες δρόμου και αππαροδρομίες. Οι αππαροδρομίες γίνονταν στον δρόμο Δερύνειας – Παραλιμνίου και κάλυπταν την απόσταση από την τοποθεσία «Λάντα» μέχρι την τοποθεσία «Χαούζα» με επιστροφή. Οι καβαλάρηδες ανέβαιναν στη ράχη του αλόγου χωρίς σέλλα και ο νικητής έπαιρνε ως έπαθλο τη «τζόγια». Η «τζόγια» ήταν ένα μαντίλι στερεωμένο σε ένα καλάμι στο ύψος του καβαλάρη κοντά στο τέρμα. Μέσα στο μαντίλι ήταν δεμένο σε κόμπο ένα νόμισμα και ο πρώτος που τερμάτιζε άρπαζε τη «τζόγια».
Ένα άλλο αγώνισμα που καταργήθηκε, όπως και οι αππαροδρομίες ήταν το σήκωμα του «Διτζιημιού». Το Διτζιήμι ήταν στρογγυλή γυαλιστή πέτρα βάρους 80 οκάδων και οι νέοι και παλληκάρια του χωριού δοκίμαζαν τη δύναμη τους. Όποιος το σήκωνε πιο ψηλά ήταν ο νικητής. Στο διαγωνισμό του «Διτζιημιού» διακρινόταν ο Νικόλας Ασπρής (Νέολος), ο Νικολής Κούζας και ο Ανδρέας Ψάλτης ο οποίος όχι μόνο σήκωσε το «Διτζιήμι» αλλά του έδωσε γύρο από την εκκλησία του Αγίου Μοδέστου.
Όπως αναφέρεται πιο πάνω στο κείμενο στην αρχή οι γυναίκες συγκεντρώνονταν ξεχωριστά από τους άνδρες και οι κοπέλες κρέμμαζαν τις «σούσες» στις καμάρες των νηλιακών και διασκέδαζαν με τραγούδια. Χαρακτηριστικό τραγούδι της εποχής: «Θεέ μου να ‘ρτουν οι Λαμπρές να κρεμμαστούν οι σούσες, να δούσιν τζιαί τα μμάδκια μου πολλες μαυρομματούσες».
Στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1960 την οργάνωση των «Καλύφων» ανέλαβε το Σωματείο της «Αναγέννησης» Δερύνειας, τις οποίες διοργανώνει κάθε χρόνο με μικρή διακοπή μετά τα τραγικά γεγονότα του 1974. Διακοπή επίσης στην οργάνωση των «Καλύφων» σημειώθηκε κατά τη διάρκεια του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου και του Απελευθερωτικού Αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-1959.
Με την ανάληψη της οργάνωσης του εθίμου από την «Αναγέννηση» οι εκδηλώσεις πήραν πλέον παγκοινοτικό και περιφερειακό χαρακτήρα και εμπλουτίστηκε το πρόγραμμα με λαϊκή ορχήστρα και άλλο πλούσιο πρόγραμμα και άλλες δραστηριότητες.
Έρευνα: Τάσος Χατζηλευτέρης
