Ελάχιστοι από τους σύγχρονους επισκέπτες του Πρωταρά ή ακόμη και τους κατοίκους της περιοχής γνωρίζουν ότι κάτω από τον σημερινό τουριστικό ιστό της περιοχής κρύβεται ένα από τα σπουδαιότερα – αλλά λησμονημένα – κεφάλαια της ελληνιστικής ιστορίας. Εκεί όπου δεσπόζουν σήμερα οι πιο γνωστές παραλίες της Κύπρου αλλά και της Μεσογείου με χιλιάδες λουόμενους καθημερινά, εκτεινόταν στην αρχαιότητα το λιμάνι της Λεύκολλας, ένα ναυτικό ορμητήριο στρατηγικής σημασίας, το οποίο το 306 π.Χ. αποτέλεσε το επίκεντρο μιας ναυμαχίας που όχι μόνο καθόρισε την τύχη της Κύπρου, αλλά άφησε το αποτύπωμά της σε ένα από τα εμβληματικότερα έργα τέχνης όλων των εποχών: τη Νίκη της Σαμοθράκης, το αριστουργηματικό άγαλμα που σήμερα δεσπόζει στο Μουσείο του Λούβρου. Αιώνες αργότερα, το ίδιο αυτό γλυπτό θα ενέπνεε το όνομα και το σήμα της Nike, του ισχυρότερου αθλητικού brand παγκοσμίως.
Η αναμέτρηση των Διαδόχων και η στρατηγική σημασία της Κύπρου
Μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (323 π.Χ.), η αυτοκρατορία του διαμοιράστηκε στους στρατηγούς του, τους λεγόμενους “Διαδόχους”. Ο Πτολεμαίος, που είχε εγκατασταθεί στην Αίγυπτο, κατέλαβε την Κύπρο και έθεσε διοικητή του νησιού τον αδελφό του, Μενέλαο. Η γεωγραφική θέση του νησιού, ανάμεσα σε τρεις ηπείρους και κομβικό σημείο των θαλάσσιων οδών της Ανατολικής Μεσογείου, το καθιστούσε κρίσιμο στρατηγικό έπαθλο.
Το 306 π.Χ., ο Αντίγονος ο “Μονόφθαλμος”, ή “Κύκλωπας” (προσωνύμιο που ίσως να ενέπνευσε της ονομασία της ομώνυμης σπηλιάς πάνω από τον Κόννο) -ο ισχυρότερος από τους διεκδικητές της αυτοκρατορικής κληρονομιάς– έστειλε στην Κύπρο τον γιο του, Δημήτριο, τον μετέπειτα επιφανέστερο των Επιγόνων. Ο Δημήτριος νίκησε αρχικά τον Μενέλαο σε ξηρά και θάλασσα και πολιόρκησε τη Σαλαμίνα, επιδεικνύοντας τέτοια επινοητικότητα σε πολιορκητικές μηχανές ώστε έλαβε την προσωνυμία «Πολιορκητής».
Η Ναυμαχία της Λεύκολλας
Ενώ πολιορκούσε τη Σαλαμίνα, ο Δημήτριος πληροφορήθηκε ότι ο ίδιος ο Πτολεμαίος κατέπλεε με ισχυρό στόλο προς την Κύπρο. Σύμφωνα με τον αρχαίο συγγραφέα Πολύαινο (Στρατηγήματα), ο Δημήτριος παρέπλευσε το ακρωτήριο Πηδάλιο –το σημερινό Κάβο Γκρέκο– και απέκρυψε τον στόλο του στο μικρό λιμάνι της Λεύκολλας στον σημερινό Πρωταρά, «μικρόν κόλπον εισχωρούντα εις την απόκρημνον ξηράν».
Όταν ο Πτολεμαίος αγκυροβόλησε ανυποψίαστος, τα πλοία του Δημητρίου όρμησαν αιφνιδιαστικά και συνέτριψαν την αιγυπτιακή δύναμη. Ο ίδιος ο Πτολεμαίος κατάφερε να διαφύγει μόνο με οκτώ πλοία. Ο υπόλοιπος στόλος είτε καταστράφηκε είτε αιχμαλωτίστηκε.
Ο Πλούταρχος, στους Βίους Παράλληλους, επιβεβαιώνει τη λαμπρότητα της νίκης: ο Δημήτριος όχι μόνο κατέλαβε τη Σαλαμίνα, αλλά έλαβε ως λάφυρα ολόκληρο τον στρατό και τον στόλο των αντιπάλων, ενώ επέδειξε ευγένεια και μεγαλοψυχία απέναντι στους ηττημένους. Επίσης, αναφέρει και την αναγγελία της νίκης του Δημητρίου στον πατέρα του Αντίγονο από τον αγγελιαφόρο του Αριστόδημο από τη Μίλητο ο οποίος πρώτος προσφώνησε τον Αντίγονο ως βασιλιά: «Χαίρε βασιλεύ Αντίγονε, νικώμεν Πτολεμαίον ναυμαχία, και Κύπρον έχομεν και στρατιώτας αιχμαλώτους μυρίους εξακισχιλίους οκτακοσίους».
Εκτεταμένη περιγραφή της νίκης του Δημητρίου, με πολλές λεπτομέρειες για τους επικεφαλής των δύο αντιπάλων στόλων, τον αριθμό των πλοίων, την εξέλιξη της ναυμαχίας και τα αποτελέσματα της, επιχειρεί ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, ο οποίος δεν κάνει καμμία αναφορά στο στρατήγημα της Λεύκολλας και στην ενέδρα του Δημητρίου, αλλά αφήνει αόριστα να εννοηθεί ότι η μεγάλη ναυμαχία έγινε στα νερά της Σαλαμίνας.
Η ναυμαχία της Λεύκολλας υπήρξε καθοριστική: η Κύπρος πέρασε στα χέρια του Αντίγονου και οδήγησε, ένα χρόνο αργότερα, στην ανακήρυξη τόσο του ίδιου όσο και του Δημητρίου σε βασιλείς, γεγονός που εγκαινίασε την εποχή των Ελληνιστικών βασιλείων.
Η Λεύκολλα στην αρχαία γραμματεία
Ο εκπαιδευτικός, συγγραφέας, εκδότης και θεμελιωτής των Κυπριακών Λαογραφικών μελετών Αθανάσιος Σακελλάριος υποστηρίζει ότι η ναυμαχία έγινε στο λιμάνι της Λεύκολλας επίνειο της ομώνυμης πόλης και ότι:
“Αύτη δε πιθανώς έκειτο εν τη θέσει της καλουμένη
Μελισιώνας, εν η υπάρχουσι μικράς αρχαίας πόλεως
ερείπια, τα δε πέριξ της κώμης λοφώδη μέρη, καλούνται
νυν Ασπρογιές. Εν αυτή σώζονται έτι κει ίχνη της οδού,
δι ης κατέβαινον εκ της πόλεως εις τον λιμένα
της Λεύκολλας, νυν δε Κώννου. Οι δε τάφοι της πόλεως
ταύτης κείνται μεταξύ του λιμένος τούτου και του Παραλιμνίου.”
Σημειώνεται ότι ο Σακελλάριος, φιλόλογος από τον Άγιο Πέτρο Κυνουρίας της Πελοποννήσου είχε υπηρετήσει ως διευθυντής του Σχολαρχείου Λάρνακας από το 1850-1855, περιηγήθηκε σχεδόν όλη την Κύπρο και πραγματοποίησε επιτόπιες αρχαιολογικές έρευνες.
Πηγή για το Σακελλάριο είναι ο συγγραφέας του τέλους του Β΄ μ.Χ. αιώνα Αθήναιος από τη Ναύκρατι. Στο έργο του Δειπνοσοφιστές γράφει ότι μετά τη νίκη του Δημητρίου ο Αντίγονος «την ιεράν τριήρη, η ενίκησε του Πτολεμαίου τους στρατηγούς παρά την Λεύκολλαν της Κύπρου, όπου δει και τω Απόλλωνι αυτήν ανέθηκεν». Δηλαδή, σε ανάμνηση της νίκης, ο Αντίγονος αφιέρωσε την ιερή τριήρη στο ναό του Απόλλωνα της Λεύκολλας. Ο Σακελλάριος επιβεβαιώνει την ύπαρξη ιερού του Απόλλωνα, γράφοντας ότι ανάμεσα στα ερείπια της Λεύκολλας βρέθηκε επιγραφή που έγραφε «Ευχήν ανομίας Απόλλων». Η επιγραφή αποτελεί μέρος των χιλιάδων κλεμμένων αρχαιοτήτων που ο γνωστός αρχαιοκάπηλος Luidi di Palma Cesnola ανακάλυψε στη Λεύκολλα τον 19ο αιώνα και πώλησε σε Μουσεία της Ευρώπης. Σήμερα η συγκεκριμένη στήλη βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο.
Την Λεύκολλα αναφέρει ο προγενέστερος του Αθήναιου, Στράβων (Γεωγραφικά, XIV,6.3), ο οποίος γράφει ότι μετά τη Σαλαμίνα, δύο ώρες πορεία προς το νότο, βρισκόταν η Αρσινόη, στη θέση της σημερινής Αμμοχώστου και «ειτ’ άλλος λιμήν Λεύκολλα, ειτ’ άκρα Πηδάλιον, ης υπέρκειται λόφος τραχύς, υψηλός, τραπεζοειδής, ιερός Αφροδίτης».
Από τη Λεύκολλα στη Νίκη της Σαμοθράκης
Για ν’ απαθανατίσει τη μεγάλη νίκη του στη Σαλαμίνα, ο Δημήτριος έκοψε ένα αργυρό τετράδραχμο: Στην εμπρόσθια όψη εικονίζεται η Νίκη που κάθεται στην πρώρα ενός πλοίου και παίζει σάλπιγγα. Στην οπίσθια, ο Ποσειδώνας κραδαίνει την τρίαινά του (Ε.Τ. Newell, The coinages of Demetrius Poliorcetes, London, 1927, σ. 44).
Το 1879, ο διαπρεπής Έλληνας αρχαιολόγος Παναγής Καββαδίας (1851-1928), καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και ακαδημαϊκός δημοσίευσε τη μελέτη «Η εν Λούβρω Σαμοθρακία Νίκη και η σπουδαιότης αυτής διά την ιστορίαν της Πλαστικής», όπου επισημαίνει ότι η Νίκη της Σαμοθράκης ήτο αφιέρωμα του Δημητρίου του Πολιορκητή στο Ιερό των Καβείρων στη Σαμοθράκη, μετά τη νίκη του στη ναυμαχία της Λεύκολλας. Σημειώνει, ακολουθώντας τον Καββαδία ο Αθανάσιος Σακελλάριος το 1890:
“…Προς ανάμνησιν δε της νίκης του ταύτης
κατά διαταγήν του Δημητρίου κατεσκεύασεν
ο γλύπτης Ευτυχίδης Νίκην ισταμένην επί
βάσεως πρώρας πλοίου και ευρισκομένην νυν
εν τω Μουσείω του Λούβρου.”
Το γλυπτό της Νίκης, ανακαλύφθηκε το 1863 στη Σαμοθράκη από γαλλική αρχαιολογική αποστολή και σήμερα δεσπόζει στο Λούβρο. Κατασκευασμένη από παριανό μάρμαρο, ύψους 3,28 μέτρων, παραμένει ακέφαλη, αλλά η δυναμική κίνηση των πτυχώσεων και η ναυτική της βάση επιβεβαιώνουν το περιεχόμενό της: είναι η γλυπτική αποτύπωση μιας μεγάλης ναυτικής νίκης.
Η Νίκη της Σαμοθράκης μαζί με την Αφροδίτη της Μήλου αποτελούν τα λαμπρότερα αρχαιοελληνικά εκθέματα του Μουσείου του Λούβρου.
Από το Λούβρο στη Nike
Όταν, το 1971, η εταιρεία αθλητικών ειδών που ίδρυσε ο Phil Knight έλαβε το όνομα Nike, το έκανε ακριβώς για να αξιοποιήσει το συμβολικό βάρος της θεάς Νίκης. Το περίφημο «swoosh» δεν είναι παρά η σύγχρονη, αφαιρετική απόδοση του φτερού της θεάς, σύμβολο ταχύτητας, κίνησης και υπέρβασης. Χωρίς να το γνωρίζουν οι περισσότεροι, το πιο αναγνωρίσιμο εμπορικό σήμα στον κόσμο οφείλει την υπόστασή του στην ίδια ιστορική αφετηρία που συνδέει Πρωταρά, Λεύκολλα και Νίκη της Σαμοθράκης.
Από την ιστορία στη σύγχρονη ταυτότητα του τόπου
Σήμερα, ο Δήμος Παραλιμνίου – Δερύνειας επιχειρεί να αναδείξει αυτή τη λησμονημένη πολιτιστική κληρονομιά και να την επανασυνδέσει με την ταυτότητα του τόπου. Βρίσκεται σε εξέλιξη η δημιουργία ενός ολοκληρωμένου οδηγού αρχαιολογικών περιηγήσεων, ο οποίος θα καταγράφει και θα καθιστά επισκέψιμα σημεία ιστορικού ενδιαφέροντος τόσο στην τουριστική περιοχή του Πρωταρά όσο και στο κέντρο του Δήμου και σε όλα τα δημοτικά διαμερίσματα.
Την επιστημονική επιμέλεια του έργου έχει αναλάβει ο Δρ Άγγελος Σμάγας, με στόχο όχι μόνο τη διάσωση και τεκμηρίωση της ιστορικής μνήμης, αλλά και τη μετατροπή της σε μοχλό παιδείας, πολιτισμού και θεματικού τουρισμού.
Η Λεύκολλα, η ναυμαχία, η Νίκη της Σαμοθράκης και το παγκόσμιο αποτύπωμα της Nike δεν αποτελούν απλώς κεφάλαια ενός μακρινού παρελθόντος, αλλά ζωντανή απόδειξη ότι ακόμη και ένας τόπος που σήμερα ταυτίζεται με την αναψυχή μπορεί να κρύβει ιστορία ικανή να αναδιαμορφώσει τον τρόπο που τον αντιλαμβανόμαστε.
Γιατί, όπως συμβαίνει πάντα, η ιστορία δεν χάνεται. Απλώς περιμένει να την ξαναδιαβάσουμε.
Με πληροφορίες που συνέλεξε ο Καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας και πρώην Πρέσβης της Κύπρου στην Ελλάδα Δρ Γιώργος Γεωργής.
