Γράφει η Νάσα Παταπίου*
Από το έργο που είχε επιτελέσει ο Κονταρίνη, όπως το εξέθεσε ενώπιον των βενετικών αρχών, μαθαίνουμε ενδιαφέροντα στοιχεία για την Κύπρο του 1518.
Ένας επιφανής Βενετός, ο Βαρθολομαίος Κονταρίνη, είχε υπηρετήσει στην Κύπρο στις αρχές του 16ου αιώνα ως γενικός προνοητής. Ο Κονταρίνη είχε διακριθεί και σε άλλες υψηλές θέσεις της Δημοκρατίας της Βενετίας. Το 1495 ήταν πρόξενος στην Αλεξάνδρεια και το 1502 στη Συρία, το 1512 υπηρέτησε ως καπιτάνος στην Crema και αργότερα εκλέχθηκε μέλος του Συμβουλίου των Δέκα. Το 1516 μαζί με τον Alvise Μοτσενίγο είχε σταλεί ως εκπρόσωπος στον σουλτάνο Σελίμ. Πριν επιστρέψει στη Βενετία διορίστηκε στις 14 Απριλίου 1518 γενικός προνοητής στην Κύπρο. Το 1525 εξελέγη, επίσης, αρχηγός του Συμβουλίου των Δέκα και πέθανε το 1527 ενώ υπηρετούσε στη Ραβέννα ως γενικός προνοητής.
Ο Κονταρίνη είχε αφιχθεί στην Κύπρο από τη Δαμιέττη για να φροντίσει για την καταβολή του φόρου υποτελείας, τον οποίο πλήρωνε η Κύπρος τώρα πλέον στους Οθωμανούς, μετά την υποταγή της Αιγύπτου στην εξουσία τους. Μετά την άφιξή του κατευθύνθηκε στη Λευκωσία όπου ήταν η έδρα του Βενετού τοποτηρητή. Τότε υπηρετούσε σ’ αυτό το αξίωμα ο Fantin Michiel και οι σύμβουλοι. Ο τοποτηρητής υποσχέθηκε στον Κονταρίνη ότι θα του έδινε δέκα χιλιάδες δουκάτα για την καταβολή του φόρου υποτελείας, αλλά τον συμβούλευσε ότι δεν θα υπήρχε ασφάλεια να στείλει τα χρήματα με οποιοδήποτε άλλο μέσο, γι’ αυτό συμφώνησε να τα στείλει με τη δική του γαλέρα. Εν τω μεταξύ ο σουλτάνος έστειλε ένα σκλάβο απαιτώντας αντί χρήματα να του στείλουν σιτάρι, κριθάρι και ζάχαρη. Για τη διευθέτηση του φόρου υποτελείας είχε μεταβεί στο Κάιρο ο ίδιος ο Κονταρίνη, αλλά επιστρέφοντας πληροφορήθηκε ότι ο τοποτηρητής είχε πεθάνει. Ακολούθως έλαβε εντολή από τη βενετική Σύγκλητο να αναλάβει καθήκοντα γενικού προνοητή και υποτοποτηρητή, εξαιτίας του θανάτου του Fantin Michiel. Mε την ανάληψη των καθηκόντων του ο Βαρθολομαίος Κονταρίνη αντιμετώπισε δυσκολίες, γιατί βρήκε μεγάλη αταξία στο Δημόσιο Ταμείο της Κύπρου.
Πολλά προβλήματα είχαν προκύψει με τον θάνατο του τοποτηρητή, όπως αναφέρει στην έκθεσή του για την Κύπρο ο Κονταρίνη. Ο Σεβαστιανός Badoer, για παράδειγμα, που υπηρετούσε ως σύμβουλος ήθελε να αναλάβει ως υποτοποτηρητής, αλλά κάτι τέτοιο δεν μπορούσε να γίνει αφού ήδη η Σύγκλητος με εντολή της είχε διορίσει τον Κονταρίνη, όχι μόνο γενικό προνοητή αλλά και υποτοποτηρητή Κύπρου. Ο προνοητής στην έκθεσή του σχετικά με την υπηρεσία του στη μεγαλόνησο επαινούσε το έργο του λογιστή (camerlingo) Alvise Benetto, που είχε βάλει πραγματικά τάξη στα οικονομικά της αποικίας επί των ημερών του. Έκανε επίσης αναφορά στο «Πρακτικό», δηλαδή στη λεπτομερή καταγραφή της περιουσίας και των παροίκων κάθε χωριού που ανήκε στο Δημόσιο, και υπενθύμισε ότι δεν είχε διενεργηθεί «Πρακτικό» από το 1503. Έπρεπε οπωσδήποτε να γίνει η εν λόγω καταγραφή και είχε επισημάνει την κακή διοίκηση η οποία υπήρχε σχετικά με τους παροίκους. Ο προνοητής τόνισε ότι ήταν ζημιογόνο το γεγονός ότι παραχωρήθηκαν γαίες στα παιδιά των μελών του ελαφρού ιππικού, χωρίς να προσφέρουν ουσιαστικά υπηρεσία στη Δημοκρατία, γι’ αυτό κατά την άποψή του επιβαλλόταν ότι όφειλαν να υπηρετούν ως stradioti. Κατά τον Κονταρίνη είχε γίνει επίσης μεγάλη ζημιά στα οικονομικά της Κύπρου με τις απελευθερώσεις οκτακοσίων ένδεκα παροίκων που είχαν εγκριθεί από τον καγκελάριο Αντώνιο Corona, μόνο με δύο ή και τρία δουκάτα. Το γεγονός αυτό επέτρεψε σε πεντακόσιους παροίκους να εγκαταλείψουν την Κύπρο για τη Ρόδο, αλλά και σε άλλες γειτονικές χώρες. Μέριμνα επέδειξε ο προνοητής και για την αύξηση του ιππικού. Μπορούσε μάλιστα να ενισχυθεί με φραγκομάτους, τουρκόπουλους και με τα παιδιά μελών του ελαφρού ιππικού (stradioti), ώστε να αυξηθεί ο αριθμός του σε χίλιους ιππείς.
Ο προνοητής κατά τη διάρκεια της θητείας του είχε επιθεωρήσει, ως είχε υποχρέωση και καθήκον, και τα σώματα του πεζικού στην Αμμόχωστο και έπλεξε το εγκώμιο των διοικητών Giacometto da Novello, Marin Corso και Taso da Bagnacavallo. Επίσης ο αρχηγός του ελαφρού ιππικού Ανδρέας Μαυρέσης είχε χαρακτηρισθεί από τον προνοητή Κονταρίνη ως ικανότατος και ότι είχε επιτελέσει σημαντικότατο έργο, τόσο στην οργάνωση των stradioti όσο και στην αντιμετώπιση των πειρατικών και εχθρικών επιδρομών κατά της Κύπρου. Ο Κονταρίνη είχε κάνει, μεταξύ άλλων, και σχετική αναφορά για τα προϊόντα της Κύπρου όταν εξέθεσε ενώπιον των βενετικών αρχών το έργο που είχε επιτελέσει ως προνοητής. Όπως ανέλυσε, η παραγωγή της Κύπρου σε βαμβάκι ετησίως ανερχόταν στους 2.300 σάκους, και οι νάβες που κατέφθαναν στην αποικία επέστρεφαν στη Βενετία μεταφέροντας ζάχαρη, σησάμι, σιτάρι, κριθάρι και αλάτι.
Για την Αμμόχωστο
Ο Κονταρίνη για την Αμμόχωστο ίσως εξέφρασε τον πιο θερμό έπαινο, αφού την αποκάλεσε ως μία πόλη ισχυρότατη και απόρθητη (fortissima ed inespugnabile) και ότι θα μπορούσε κάποιος, κατά τον ίδιο, να τη συγκρίνει με τη Ρόδο αφού είναι ενισχυμένη με βομβάρδες και οπλισμό, αλλά και στρατιώτες που τη φρουρούν. Επίσης αναφέρθηκε στα έργα που είχε πραγματοποιήσει στην πόλη ο Vincenzo Cappello, όταν υπηρετούσε εκεί ως καπιτάνος της. Μεταξύ άλλων ο Κονταρίνη έδωσε στοιχεία για τα τείχη της πόλης της Αμμοχώστου και ειδικά για τα μεταπρομαχώνια και τα επιπρομαχώνια. Η πόλη, όπως διατεινόταν, ήταν πολύ ισχυρή και συνεχώς ενισχύονταν οι οχυρώσεις της. Και καταλήγοντας, ο προνοητής ανέφερε τα εξής σημαντικά για την πόλη: «Όποιος εξουσιάζει την Αμμόχωστο ελέγχει όλο το βασίλειο (…e chi tien Famagosta tien quel regno)».
Ο Κονταρίνη έκανε μνεία και στη βραχονησίδα η οποία βρίσκεται μπροστά από το λιμάνι της Αμμοχώστου, την οποία αποκαλεί Cambella. Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα πληροφορία, αφού ουσιαστικά το όνομα αυτό πρέπει οπωσδήποτε να είναι το κατά παραφθοράν όνομα Καμήλα, όπως είναι γνωστό το όνομα της βραχονησίδας από τους κατοίκους της Αμμοχώστου. Ας υπομνησθεί εδώ ότι ο καπιτάνος Αμμοχώστου Vincenzo Cappello, τον οποίο επαινεί ο Κονταρίνη για τα έργα που πραγματοποίησε στην Αμμόχωστο, όπως ήδη αναφέραμε, δεν είναι άλλος παρά ο ανδρείος νικητής των Οθωμανών στο Risano που είχε πεθάνει το 1541. Η πατρίδα του η Βενετία τον τίμησε με έναν ανδριάντα που βρίσκεται στην εκκλησία της Santa Maria Formosa.
Ο Κονταρίνη υπέβαλε αίτημα στις βενετικές αρχές όπως φροντίσουν ώστε να αποσταλεί διαφόρων ειδών οπλισμός, για να τοποθετηθεί στους πύργους των οχυρώσεων της Αμμοχώστου. Ο γενικός προνοητής δεν παρέλειψε να αναφερθεί στη συνέχεια και στο φρούριο της Κερύνειας, το οποίο χαρακτήρισε ως πολύ σημαντικό και ότι απέχει από την Καραμανία περίπου εξήντα μίλια. Οι στρατιώτες που φρουρούσαν το κάστρο της Κερύνειας, όπως ενημέρωσε ο προνοητής, ανέρχονταν στους εξήντα, ενώ ο συνοικισμός (borgo) ήταν ερειπωμένος. Έπρεπε να ενισχυθεί το φρούριο της Κερύνειας γιατί εάν έπεφτε στα χέρια του εχθρού, διατεινόταν ο Κονταρίνη, θα ήταν μεγάλη απώλεια για την Κύπρο. Η θέση στην οποία βρίσκεται η Κερύνεια ήταν, κατά τον Κονταρίνη, πραγματικά ωραιότατη. Σχετικά με την Πάφο, ο Κονταρίνη δεν έκανε καμία αναφορά, αλλά διατύπωσε τις απόψεις του για τα τρία παραμελημένα φρούρια του Πενταδακτύλου, δηλαδή αυτό της Καντάρας, το Βουφαβέντο και αυτό του Αγίου Ιλαρίωνα. Το φρούριο της Καντάρας, όπως ανέφερε, βρίσκεται στη χερσόνησο της Καρπασίας (nel Carpasso) και απέχει από τη θάλασσα μόνο δύο μίλια. Το γεγονός αυτό παρείχε τη δυνατότητα σε περίπτωση επίθεσης να κυριευθεί εύκολα, γιατί δυστυχώς δεν είχε φρουρά ενώ κατά την άποψή του έπρεπε.
Σχετικά με το Δημόσιο Ταμείο της Κύπρου επέβαλε κάποιους κανονισμούς για τη σωστή διοίκησή του, αλλά έπρεπε να τηρούνται και μετά την αποχώρησή του από το αξίωμα του προνοητή της Κύπρου. Ακόμη προσέθεσε ότι είχε πάρα πολλά στοιχεία τα οποία μπορούσε να αναφέρει για την Κύπρο, και εάν η Σύγκλητος επιθυμούσε θα μπορούσε να επεκταθεί, αλλά αναγνώριζε ότι ήδη το Συμβούλιο είχε κουραστεί.
Η έκθεση του προνοητή είχε γίνει προφορικά, γι’ αυτό άλλωστε αισθάνθηκε ότι πολύ πιθανόν να είχε κουράσει τους ακροατές. Ας σημειωθεί ότι έως το 1524 οι Βενετοί αξιωματούχοι εξέθεταν προφορικά ενώπιον του δόγη και της Συγκλήτου το έργο που είχαν επιτελέσει στις αποικίες της Γαληνοτάτης. Επί των ημερών του δόγη Ανδρέα Gritti μία απόφαση της 15ης Νοεμβρίου 1524 αποτέλεσε την αφετηρία στον θεσμό της έγγραφης πλέον έκθεσης των Βενετών αξιωματούχων στις βενετικές αρχές, μετά το πέρας της διετούς θητείας τους.
Τέλος, αφού ο Βαρθολομαίος Κονταρίνη ολοκλήρωσε την έκθεσή του δέχθηκε τους επαίνους του δόγη για το όλο έργο που είχε επιτελέσει και κυρίως τα όσα πραγματοποίησε στην Κύπρο. Ο δόγης τον χαρακτήρισε ως άνδρα σπουδαίο που μπορούσε να αναλάβει και να φέρει σε πέρας κάθε έργο…
ΛΕΖΑΝΤΑ: Ο προνοητής Κονταρίνη επαινεί στην έκθεσή του τον Vincenzo Cappello για το έργο που είχε επιτελέσει στην Αμμόχωστο, όταν υπηρετούσε ως καπιτάνος της πόλης. Στη φωτογραφία, ο ανδριάντας του Cappello πάνω από την κεντρική θύρα του ναού της Santa Maria Formosa, στη Βενετία.
*Η Νάσα Παταπίου
Η δρ Νάσα Παταπίου γεννήθηκε στο Ριζοκάρπασο Αμμοχώστου. Σπούδασε Βυζαντινή και Νεοελληνική Φιλολογία, Ιστορία και Αρχαιολογία, Βυζαντινή και Ιταλική Παλαιογραφία, Θέατρο, Χορογραφία και είναι διδάκτωρ Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι ποιήτρια και εργάζεται στο Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών ως ιστορικός- ερευνήτρια με πεδίο έρευνας τη φραγκοκρατία και κυρίως τους χρόνους της βενετικής κυριαρχίας στην Κύπρο. Έχει γράψει πληθώρα μελετών, έχει λάβει μέρος σε τοπικά και διεθνή συνέδρια και έχει φέρει στο φως άγνωστα στοιχεία για την ιστορία της Κύπρου κατά τον 16ο αιώνα. Ως ποιήτρια έχει τιμηθεί με Πρώτο Κρατικό Βραβείο Ποίησης από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου και ως ιστορικός με Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.