Η Εκκλησία μας τίμησε χθες τη μεγάλη γιορτή της Ορθοδοξίας, τη Μεταμόρφωση του Χριστού ενώπιον των μαθητών του στο όρος Θαβώρ. Ανήμερα της γιορτής της Μεταμορφώσεως, μεγάλη εμποροπανήγυρη πραγματοποιείται στη Σωτήρα Αμμοχώστου, μία κοινότητα που έλαβε το όνομά της από τον ομώνυμο ναό που πλαισιώνεται από ιστορίες, παραδόσεις, θαύματα αλλά και σπουδαίας αρχαιολογικής αξίας ανακαλύψεις που βρίσκονται σε εξέλιξη.
Ο παλαιός ναός της Μεταμόρφωσης στη Σωτήρα, γνωστός και ως «Χρυσοσώτηρας» είναι κτίσμα του 13ου αιώνα και πιστεύεται πως βρίσκεται κτισμένος επάνω στα θεμέλια παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 4ου-5ου αιώνα με ψηφιδωτό δάπεδο. Το τελευταίο συμπέρασμα προήλθε μετά από ένα ατύχημα το οποίο στάθηκε η αφορμή ώστε να ξεκινήσουν έρευνες στον ναό από το Τμήμα Αρχαιοτήτων από το 2014 και συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Τα ευρήματα στον περίβολο του ναού πιστοποιούν τον χαρακτηρισμό που αποδίδουν πολλοί στη Σωτήρα ως «Βυζαντινή Κωμόπολη», αφού πέραν από την σπουδαία ανακάλυψη, η κοινότητα είναι διάσπαρτη από βυζαντινά εξωκλήσια 12ου-16ου αιώνα, όπως ο ναός του Αγίου Μάμαντος στο κέντρο της Σωτήρας αλλά και οι τρεις ναοί, του Αγίου Θεοδώρου, του Αγίου Γεωργίου και της Παναγίας Χορδακιώτισσας στην ομώνυμη περιοχή (Χορτάκια), νοτιοδυτικά της κοινότητας.
Οι τυχαίες ανακαλύψεις που έφεραν στην επιφάνεια σπουδαία ευρήματα
Όπως εξηγεί στη ΣΗΜΕΡΙΝΗ της Κυριακής ο Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Ιωάννου, δύο τυχαίες ανακαλύψεις ήταν η αφορμή ώστε να έρθουν στην επιφάνεια τα σημαντικά ευρήματα που κρύβει ο ναός. Ο σημερινός ναός αποτελεί κτίσμα του 13ου αιώνα και είναι αποτέλεσμα επισκευών που έγιναν τον 16ο αιώνα. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόκλιτου καμαροσκέπαστου με τρούλο, διακοσμημένος με σπουδαίας αξίας τοιχογραφίες του 13ου αιώνα, οι οποίες αποτυπώνουν την αυτοκρατορική τέχνη της Κωνσταντινούπολης. Όπως αναφέρει ο π. Γεώργιος, οι τοιχογραφίες αυτές καλύφθηκαν μετά από τη δημιουργία νέων τόξων, αψίδων και πεσσών τον 16ο αιώνα που αποτέλεσαν εργασίες αποκατάστασης του τρούλου ο οποίος γκρεμίστηκε την εποχή εκείνη. Οι τοιχογραφίες αυτές ήρθαν στο φως μετά από εργασίες συντήρησης του ναού το 1989, όταν μέρος του σοβά υποχώρησε και αποκαλύφθηκε η τοιχογραφία του Αγίου Επιφανίου, με αποτέλεσμα να έρθουν στην επιφάνεια και οι υπόλοιπες τοιχογραφίες του ναού.
Το 2013 άλλο ένα τυχαίο γεγονός οδήγησε στην αποκάλυψη ενός ολόκληρου ναού επάνω στον οποίο βρίσκεται κτισμένο το σημερινό οικοδόμημα. Σύμφωνα με τον π. Γεώργιο, η αμέλεια του τερματισμού της αντλίας που πότιζε τα δέντρα στον περίβολο του ναού, οδήγησε στην πλημμύρα των θεμελίων της εκκλησίας. Αμέσως κλήθηκε το Τμήμα Αρχαιοτήτων για να διενεργήσει έρευνα για το κατά πόσον είχε επηρεαστεί ο ναός από την υγρασία. Παρ’ όλα αυτά τα αποτελέσματα ήταν κάθε άλλο παρά ανησυχητικά, αφού οι λαξευμένες πέτρες του βόρειου κλίτους του παλαιότερου ναού ήρθαν στο φως, με αποτέλεσμα μέχρι σήμερα το Τμήμα Αρχαιοτήτων να διενεργεί εργασίες συντήρησης στην εκκλησία, των οποίων τα ευρήματα συνηγορούν στο γεγονός ότι ο σημερινός ναός είναι οικοδομημένος επάνω σε μεγαλύτερο παλαιοχριστιανικό ναό. Παράλληλα, ο Δήμος σε συνεργασία με την εκκλησία θα προχωρήσουν σε σταδιακή ανακομιδή και μεταφορά των οστών του παλαιού νεκροταφίου που βρίσκεται στον περίβολο της εκκλησίας στο νέο κοιμητήριο, ούτως ώστε να συνεχιστούν οι ανασκαφές σε ολόκληρη την περιοχή γύρω από τον ναό, όπου πιστεύεται ότι βρίσκονται διάφορα άλλα κτίσματα που με τον ναό αποτελούσαν ένα ενιαίο συγκρότημα.
Διετές πρόγραμμα από Τμήμα Αρχαιοτήτων και Πανεπιστήμιο Κύπρου
Τον Ιούνιο του 2014 ξεκίνησε από το Πανεπιστήμιο Κύπρου σε συνεργασία με το Τμήμα Αρχαιοτήτων και με τη γενναιόδωρη χρηματοδότηση του Ιδρύματος «Αναστάσιος Γ. Λεβέντης» το διετές ερευνητικό πρόγραμμα ««Ο ναός της Μεταμορφώσεως στη Σωτήρα Αμμοχώστου και τα συμφραζόμενά του: Ιστορία – Αρχιτεκτονική – Τοιχογραφίες».
Το πρόγραμμα επικεντρώνεται γύρω από την αρχιτεκτονική και τις τοιχογραφίες του ναού που με βάση την τεχνοτροπία τους χρονολογούνται στις τελευταίες δεκαετίες του 13ου αιώνα, σε μία ενδιαφέρουσα και γόνιμη περίοδο για την εξέλιξη της κυπριακής εκκλησιαστικής ζωγραφικής.
Το παραδοτέο του προγράμματος είναι η δημοσίευση ενός συλλογικού επιστημονικού τόμου στα αγγλικά από διεθνή επιστημονικό εκδοτικό οίκο, ο οποίος θα περιλαμβάνει κεφάλαια για την ιστορία της Σωτήρας και της περιοχής της κατά τη βυζαντινή περίοδο και την περίοδο της Λατινοκρατίας, την αρχιτεκτονική και τις τοιχογραφίες του ναού της Μεταμορφώσεως και τα αποτελέσματα των τεχνικών αναλύσεων των τοιχογραφιών. Στα πλαίσια του προγράμματος, μελετάται, επίσης, και το εικονοστάσι του ναού, το οποίο, αν και χρονολογείται στον 19ο αιώνα, περιλαμβάνει και ξυλόγλυπτα στοιχεία που χρονολογούνται στον 16ο αιώνα.
Η διεθνής επιστημονική ομάδα του ερευνητικού προγράμματος απαρτίζεται από επιστήμονες από Πανεπιστήμια της Κύπρου, Ελλάδας, Μ. Βρετανίας, Γαλλίας, ΗΠΑ και Ελβετίας, ενώ συντονιστές του προγράμματος είναι ο Αρχαιολογικός Λειτουργός Α’ του Τμήματος Αρχαιοτήτων, Γιώργος Φιλοθέου και η Αν. Καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, Δρ. Μαρία Παρανή.
Το θαύμα που συνδέει τον ναό με το Παραλίμνι
Ένας από τους πολλούς θρύλους και παραδόσεις που συνδέθηκαν με τον ναό είναι και ένα θαυματουργό γεγονός το οποίο συνδέει μέχρι σήμερα τον ναό με τους κατοίκους του γειτονικού Παραλιμνίου, οι οποίοι είναι οι δωρητές της νότιας στοάς που προστέθηκε το 1854.
Όπως ανέφερε στη «Σ» ο Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Ιωάννου, στα μέσα, περίπου, του 19ου αιώνα, σύμφωνα με την παράδοση, το γειτονικό Παραλίμνι μαστιζόταν από επιδημία πανώλης με αποτέλεσμα να πεθαίνουν καθημερινά πολλοί άνθρωποι και κυρίως παιδιά. Εξαιτίας της απουσίας ιερέα, στο Παραλίμνι μετέβαινε ο παπά-Γαβριήλ από τη Σωτήρα ο οποίος κήδευε τους νεκρούς. Μια μέρα όμως, όπως διηγείται ο π. Γεώργιος, ο παπα-Γαβριήλ καθώς όδευε προς το Παραλίμνι μετάνιωσε υπό τον φόβο της μετάδοσης της επιδημίας στον ίδιο και έτσι αποφάσισε να επιστρέψει στο χωριό. Τότε, σύμφωνα με την παράδοση, εμφανίστηκε μπροστά του μια άγνωστη φωτεινή μορφή που τον παρακίνησε να τελέσει την κηδεία στο Παραλίμνι που θα ήταν, όπως του ανέφερε, και η τελευταία. Πράγματι, ο παπα-Γαβριήλ μετέβη στο Παραλίμνι και τέλεσε την κηδεία η οποία ήταν και η τελευταία, αφού η επιδημία από θαύμα σταμάτησε.
Οι κάτοικοι του Παραλιμνίου είπαν πως η άγνωστη μορφή ήταν ο «Χρυσοσώτηρας» και ως ένδειξη ευγνωμοσύνης έκτισαν τον ηλιακό στη νότια είσοδο της εκκλησίας, ενώ από τότε μέχρι και σήμερα οι Παραλιμνίτες μεταβαίνουν κάθε 6 Αυγούστου, ανήμερα της εορτής της Μεταμορφώσεως για να προσκυνήσουν, ενώ κάθε Δευτέρα μητέρες επισκέπτονται τον ναό για να πάρουν λάδι από το καντήλι της εκκλησίας για τα νεογέννητα.
Αξιοποιεί τα εκκλησιαστικά του μνημεία ο Δήμος Σωτήρας
Σύμφωνα με τον Δήμαρχο Σωτήρας, Γεώργιο Τάκκα σε δηλώσεις του στη «Σ», ο Δήμος της Σωτήρας καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες για ανάδειξη των εκκλησιαστικών του μνημείων, αφού σε συνεργασία με την Ιερά Μητρόπολη Κωνσταντίας-Αμμοχώστου και την Εκκλησία Σωτήρας γίνονται ενέργειες συντήρησης των μνημείων. Μεγάλη ήταν η συμβολή του Δήμου, όπως ανέφερε ο κ. Τάκκας, στις εργασίες του ερευνητικού προγράμματος του Πανεπιστημίου Κύπρου, καθώς και στις εργασίες του Τμήματος Αρχαιοτήτων στον Αρχαίο Ναό, ενώ η δημοτική αρχή, όπως είπε, επικεντρώνεται, όχι μόνο στην προβολή της εκκλησιαστικής κληρονομιάς, αλλά και στην προώθηση γενικότερα του Δήμου ως προορισμός προσκυνηματικών περιηγήσεων.
Παράλληλα σημαντικό είναι και το ενδιαφέρον που προκύπτει από την μελέτη των Εκκλησιαστικών μνημείων της Σωτήρας. Αποτέλεσμα αυτού του ενδιαφέροντος ο πρόσφατος πρωτοπόρος ταξιδιωτικός οδηγός τον οποίο δημιούργησαν οι μαθητές και οι καθηγητές του Λυκείου Παραλιμνίου υπό την καθοδήγηση του φιλολόγου Κωνσταντίνου Κωμοδίκη και άλλων καθηγητών του σχολείου στα πλαίσια του προγράμματος Μαθητικών Θρησκευτικών Περιηγήσεων «Συνοδοιπόροι στα Ιερά Προσκυνήματα του Τόπου μας» που διοργάνωσαν η Διεύθυνση Μέσης Εκπαίδευσης με την Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου και το Συνοδικό Γραφείο Προσκυνηματικών Περιηγήσεων της Εκκλησίας Κύπρου. Στον ταξιδιωτικό οδηγό περιλαμβάνεται χάρτης, ηλεκτρονικός οδηγός, ντοκιμαντέρ, εκπαιδευτικό παιχνίδι και βιβλίο στο οποίο οι μαθητές και οι καθηγητές κατάφεραν να αποτυπώσουν λεπτομερώς της ιστορική κληρονομιά της Σωτήρας με τρόπο που προσελκύει το ενδιαφέρον ενός ντόπιου αλλά και ενός ξένου περιηγητή να γνωρίσει και να εκτιμήσει τον αστείρευτο χριστιανικό πολιτιστικό πλούτο της Σωτήρας.
*Εφημερίδα ΣΗΜΕΡΙΝΗ της Κυριακής
Κυριακή 6 Αυγούστου 2017