Στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος του Πανεπιστημίου Κύπρου «Ο ναός της Μεταμορφώσεως στη Σωτήρα Αμμοχώστου και τα συμφραζόμενά του: Ιστορία – Αρχιτεκτονική – Τοιχογραφίες» το οποίο ξεκίνησε τον Ιούνιο του 2014 και πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου, ο Δήμος Σωτήρας διεξάγει εκστρατεία συλλογής παλιών φωτογραφιών. Ο Δήμος Σωτήρας με ανακοίνωσή του προτρέπει όσους διαθέτουν παλιές φωτογραφίες (πριν από την αναστήλωση του 1989) να τις αποστείλουν είτε ταχυδρομικώw στη διεύθυνση Δήμος Σωτήρας, Μακαρίου Γ’ 22, 5390 Σωτήρα, είτε μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου στη διεύθυνση culture@sotira.org.cy με σκοπό τη βοήθεια της ερευνητικής ομάδας να ολοκληρώσει την πολύ σημαντική για τη Σωτήρα μελέτη.
Σε δηλώσεις του ο Δήμαρχος Σωτήρας, κ. Γεώργιος Τάκκας, ανέφερε ότι το ερευνητικό αυτό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Κύπρου και του Τμήματος Αρχαιοτήτων, το οποίο χρηματοδοτείται από το ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντης, αποτελεί για τη Σωτήρα τους καρπούς των πολύχρονων προσπαθειών του Δήμου Σωτήρας για ανάδειξη και αξιοποίηση των μνημείων της πολιτιστικής κληρονομιάς. Σε αυτά τα πλαίσια, σημείωσε ο Δήμαρχος Σωτήρας, διοργανώθηκε τον περασμένο Μάιο το πολύ σημαντικό A’ Επιστημονικό Συνέδριο «Η Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Σωτήρα» με εισηγητές τον Βυζαντινολόγο Δρ. Χριστόδουλο Χατζηχριστοδούλου, την Ιστορικό Τέχνης Δρ. Μαρία Πασχάλη, την Ιστορικό – Ερευνήτρια Δρ. Νάσα Παταπίου, και τον Έφορο Αρχαιοτήτων – Υπεύθυνο Εφορείας Αρχαίων Μνημείων κ. Γιώργο Φιλοθέου. Παράλληλα, ο Δήμαρχος Σωτήρας ευχαρίστησε το Πανεπιστήμιο Κύπρου, το Τμήμα Αρχαιοτήτων αλλά και ιδιαίτερα το Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντης για τη σημαντική αυτή πρωτοβουλία, να πραγματοποιήσουν έρευνα για την ιστορία, την αρχιτεκτονική και τις τοιχογραφίες του παλαιού ναού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, από την οποία, όπως είπε, έχουν ήδη εξαχθεί πολύτιμες πληροφορίες, τόσο για την αξία του ναού, όσο και για την ιστορία της Σωτήρας.
Το ερευνητικό πρόγραμμα
Το διετές ερευνητικό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Κύπρου «Ο ναός της Μεταμορφώσεως στη Σωτήρα Αμμοχώστου και τα συμφραζόμενά του: Ιστορία – Αρχιτεκτονική – Τοιχογραφίες» ξεκίνησε τον Ιούνιο του 2014 και πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου. Το πρόγραμμα υλοποιείται με τη γενναιόδωρη χρηματοδότηση του Ιδρύματος «Αναστάσιος Γ. Λεβέντης» στο πλαίσιο της ευρύτερης συνεργασίας του με το Πανεπιστήμιο Κύπρου για την προώθηση της έρευνας στον τόπο μας. Στην όλη προσπάθεια εξαιρετικά βοηθητική είναι η υποστήριξη της Ιεράς Μητρόπολης Κωνσταντίας – Αμμοχώστου και του Δήμου Σωτήρας. Η Κοινότητα και η Εκκλησία της Σωτήρας, ιδιαίτερα ο πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Ιωάννου, αγκάλιασαν το πρόγραμμα με ιδιαίτερο ενθουσιασμό και στηρίζουν τους συντελεστές σε κάθε στάδιο. Η συνδρομή τους παραμένει πολύτιμη.
Ο ναός της Μεταμορφώσεως στη Σωτήρα Αμμοχώστου βρίσκεται εντός του παλαιού νεκροταφείου, στο κέντρο του σύγχρονου χωριού. Οι τοιχογραφίες, που αρχικά κοσμούσαν το εσωτερικό του μονόχωρου, καμαροσκέπαστου ναού, σήμερα σώζονται αποσπασματικά, κυρίως στις παραστάδες και τα εσωράχια των τόξων που φέρουν τον τρούλο. Με βάση την τεχνοτροπία τους, χρονολογούνται στις τελευταίες δεκαετίες του 13ου αι. μ.Χ., μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και γόνιμη περίοδο για την εξέλιξη της κυπριακής εκκλησιαστικής ζωγραφικής, για την οποία όμως γνωρίζουμε πολύ λίγα λόγω του ελάχιστου αριθμού δημοσιευμένων τοιχογραφημένων συνόλων που προσφέρονται για μελέτη. Η ανάγκη να καλυφθεί αυτό το σημαντικό κενό της έρευνας οδήγησε στην ανάληψη του συγκεκριμένου προγράμματος. Από τη σύλληψή του, όμως, θεωρήθηκε σκόπιμο να μην περιοριστεί μόνο στη μελέτη των τοιχογραφιών, αλλά να προχωρήσει σε μια συνολική μελέτη του μνημείου, η οποία να περιλαμβάνει τόσο την ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική του όσο και τα ιστορικά και κοινωνικά συμφραζόμενά του.
Το παραδοτέο του προγράμματος είναι η δημοσίευση ενός συλλογικού επιστημονικού τόμου στα αγγλικά από διεθνή επιστημονικό εκδοτικό οίκο, ο οποίος θα περιλαμβάνει κεφάλαια για την ιστορία της Σωτήρας και της περιοχής της κατά τη βυζαντινή περίοδο και την περίοδο της Λατινοκρατίας, την αρχιτεκτονική και τις τοιχογραφίες του ναού της Μεταμορφώσεως και τα αποτελέσματα των τεχνικών αναλύσεων των τοιχογραφιών. Θα μελετηθεί επίσης και το εικονοστάσι του ναού, το οποίο, αν και χρονολογείται στον 19ο αιώνα, περιλαμβάνει και ξυλόγλυπτα στοιχεία που χρονολογούνται στον 16ο αιώνα.
Για την πραγμάτωση των ερευνητικών στόχων του προγράμματος εργάζεται διεθνής επιστημονική ομάδα, στην οποία συμμετέχουν (αλφαβητικά), οι:
– Ανδρέας Ζήσιμος, Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης Κύπρου
– Στέλλα Frigerio-Ζένιου, Ελβετία
– Mat Immerzeel, Leiden University, Ολλανδία
– Ιωάννα Κακουλλή, University of California, Los Angeles, Η.Π.Α.
– Αθανάσιος Παπαγεωργίου, πρώην Διευθυντής του Τμήματος Αρχαιοτήτων Κύπρου
– Τάσος Παπακώστας, King’s College London, Βρετανία
– Μαρία Παρανή, Πανεπιστήμιο Κύπρου (συντονίστρια του προγράμματος)
– Μαρία Πασχάλη, Λευκωσία
– Philippe Trélat, Groupe de Recherche d’Histoire de l’Université de Rouen, Γαλλία
– Γιώργος Φιλοθέου, Έφορος Μνημείων, Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου (συντονιστής του προγράμματος)
Την αρχιτεκτονική αποτύπωση του ναού έχει αναλάβει το αρχιτεκτονικό γραφείο Between the Lines (David Castrillo, Μαρία Κωστή, Θωμάς Κωστή), ενώ τη φωτογραφική αποτύπωση του μνημείου ο φωτογράφος του Τμήματος Αρχαιοτήτων Κύπρου, Θανάσης Αθανασίου.
Με την έναρξη του προγράμματος και την πρώτη επίσκεψη της ομάδας στο μνημείο για επί τόπου μελέτη τον Ιούλιο του 2014 διαπιστώθηκε ότι υπήρχε σοβαρό πρόβλημα υγρασίας, το οποίο απειλούσε τις τοιχογραφίες. Το Τμήμα Αρχαιοτήτων προχώρησε άμεσα στη διενέργεια αποστραγγιστικών εργασιών γύρω από το ναό. Κατά τη διάρκεια των έργων αυτών ήλθαν στο φως αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, τα οποία αποκαλύπτουν ότι ο ναός της Μεταμορφώσεως χτίστηκε πάνω στα ερείπια μεγαλύτερης προγενέστερη πρωτοβυζαντινής βασιλικής. Οι εργασίες του Τμήματος Αρχαιοτήτων συνεχίζονται, ενώ τα νέα αυτά ευρήματα θα ληφθούν υπόψη στη συζήτηση της αρχιτεκτονικής του μνημείου.
Όσον αφορά το ζωγραφικό διάκοσμο, έχουν εντοπισθεί τουλάχιστον τέσσερα στρώματα τοιχογραφιών. Το πρόγραμμα επικεντρώνεται στο δεύτερο στρώμα, το οποίο χρονολογείται στις τελευταίες δεκαετίες του 13ου αιώνα. Παρά την αποσπασματική κατάσταση διατήρησης των τοιχογραφιών, τα τμήματα που έχουν σωθεί αποκαλύπτουν τον ιδιόμορφο χαρακτήρα του εικονογραφικού προγράμματος, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη διάταξή του στο χώρο. Από εικονογραφική άποψη, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η επιβλητική τοιχογραφία στο βόρειο τοίχο δυο έφιππων αγίων, που συνοδεύονται από το πορτραίτο ενός ανώνυμου δωρητή, και η συμπερίληψη στο εικονογραφικό πρόγραμμα αριθμού Κυπρίων αγίων, ανάμεσά τους και του τοπικού Αγ. Κωνσταντίνου της Ορμήδειας. Γενικά, αν και εύκολα αναγνωρίζει κανείς συνέχειες με την εγχώρια τοπική βυζαντινή παράδοση τόσο ως προς την εικονογραφία όσο και ως προς την τεχνοτροπία, εντοπίζονται και στοιχεία που υποδηλώνουν επαφές με τις καλλιτεχνικές παραδόσεις των χριστιανικών κοινοτήτων της Ανατολής, και μάλιστα του Λιβάνου και της Συρίας.
Η μελέτη και η δημοσίευση του ναού της Μεταμορφώσεως στη Σωτήρα και μάλιστα των εξαιρετικά σημαντικών τοιχογραφιών του φιλοδοξεί να κάνει το σχετικά άγνωστο αυτό μνημείο ευρύτερα γνωστό στην τοπική και διεθνή επιστημονική κοινότητα. Απώτερος στόχος είναι η γόνιμη συμβολή στην κατανόηση της καλλιτεχνικής παραγωγής στην Κύπρο κατά τον 13ο αιώνα μέσα από τη διερεύνηση της δυναμικής συνάντησης στη Σωτήρα μιας ζωντανής τοπικής βυζαντινής παράδοσης με τη χριστιανική τέχνη της Σταυροφορικής Ανατολής.
Πηγή: Δήμος Σωτήρας/Πανεπιστήμιο Κύπρου/Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου