Η λευκή ποδιά είναι αυτό που ονειρεύεται να φορέσει μια μέρα κάθε φοιτητής ιατρικής, ως το απόλυτο σύμβολο της ιατρικής επιστημοσύνης.
Η άσπρη στολή είναι στις μέρες μας τόσο σημαντική που ιατρικές σχολές σε διάφορα σημεία του κόσμου φιλοξενούν επίσημες τελετές για την πρώτη φορά που οι τελειόφοιτοι φοιτητές θα τη φορέσουν.
Ο θεσμός ξεκίνησε το 1993 στις ΗΠΑ και πλέον έχει καθιερωθεί στην Αμερική, την Αγγλία, τον Καναδά, το Ισραήλ, αλλά και στο Ιράν, το Πακιστάν, τη Βραζιλία, την Τζαμάικα και αλλού.
Ως μια άτυπη τελετή μύησης στο λειτούργημα που θα κληθούν να επιτελέσουν δηλαδή, φορούν για παρθενική φορά τη λευκή ποδιά.
Το απόλυτο σύμβολο της ιατρικής επιστήμης έχει μέχρι και δικό του σύνδρομο. Σύνδρομο της λευκής μπλούζας αποκαλείται συνήθως η ιατροφοβία και πιστοποιείται από την αύξηση της αρτηριακής πίεσης με το που περνά ο ασθενής την πόρτα του ιατρείου.
Και τελικά αποδεικνύεται ότι η λευκή ποδιά εγκυμονεί κι άλλους κινδύνους από τα υψηλά επίπεδα άγχους και την υπέρταση. Μελέτες βρίσκουν συνεχώς πως η ιατρική ποδιά αποτελεί παράγοντα κινδύνου για την υγεία, καθώς φιλοξενεί συχνά παθογόνους μικροοργανισμούς, ακόμα και επικίνδυνα βακτήρια.
Μία από αυτές τις έρευνες, που έλεγξε όλες τις προηγούμενες, βρήκε πως ένα τραγικό μεγάλο ποσοστό δεν είναι τόσο καθαρές όσο θα έλπιζαν οι ασθενείς, φέροντας ακόμα και μικρόβια που συνδέονται με ενδονοσοκομειακές λοιμώξεις.
Πώς καθιερώθηκε όμως το λευκό ως το απόλυτο σύμβολο της σύγχρονης ιατρικής;
Η λευκή ποδιά συμβολίζει τον γιατρό εδώ και έναν αιώνα. Έτσι τον αναγνωρίζεις μέσα σε ένα νοσοκομείο, μια κλινική, ένα ιατρείο.
Δεν ήταν ωστόσο πάντα έτσι, κάθε άλλο. Και ως τραγική ειρωνεία λες, ως και τα τέλη του 19ου αιώνα η ιατρική ειδικότητα πιστοποιούνταν από τα μαύρα.
Μαύρα ρούχα φορούσαν οι γιατροί, κάτι που μπορούμε να δούμε ακόμα και σήμερα σε ταινίες εποχής. Ο οικογενειακός γιατρός που καταφτάνει στο σπίτι του κινηματογραφικού ασθενούς είναι ντυμένος στα μαύρα, μια υπόμνηση του Χόλιγουντ στην πραγματική πρακτική παρελθόντων ετών.
Το μαύρο ήταν η καλύτερη επιλογή και για συμβολικούς και για πρακτικούς λόγους. Το μαύρο συμβόλιζε το επίσημο, το σοβαρό, και ήταν έτσι κατάλληλο για τον απολύτως σπουδαίο ρόλο του γιατρού στην κοινωνία.
Είχε όμως και μια πρακτική χροιά, καθώς είναι πάντα ευκολότερο να κρύψεις λεκέδες και κηλίδες στα σκούρα παρά στα ανοιχτόχρωμα ενδύματα.
Κι έτσι ως και τα τέλη του 19ου αιώνα οι γιατροί φορούσαν μαύρα. Αποκλειστικά μαύρα. «Μαύρο» ήταν εξάλλου και το ίδιο το λειτούργημά τους, καθώς τις περισσότερες φορές συνδεόταν με τον θάνατο. Ειδικά όταν μιλάμε για τον Μεσαίωνα.
Όσο η ιατρική απαλλασσόταν όμως από τις αφαιμάξεις και πράγματα όπως τα μικρόβια έρχονταν στο φως, οι ιατρικές ενώσεις καλούσαν σε μεταρρυθμίσεις. Στιλιστικές μεταρρυθμίσεις, αλίμονο.
Ο γιατρός έπρεπε να επανεφεύρει τον τρόπο που παρουσιαζόταν στο κοινό, καθώς είχε συνδεθεί με αίμα, πόνο και θάνατο…
Ήταν ώρα το ιατρικό λειτούργημα να βγάλει από πάνω του το μαύρο του πένθους και να φορέσει το λευκό της καθαριότητας. Το αποστειρωμένο λευκό, όπως το αποκαλεί χαρακτηριστικά η Αμερικανική Ιατρική Ένωση, που παραθέτει ένα πλήρες χρονικό της εξέλιξης της ιατρικής ποδιάς.
Η οποία εξέλιξη ήταν εγγεγραμμένη σε μια γενικότερη αλλαγή ηθών στην ιατρονοσηλευτική περίθαλψη. Τα νοσοκομεία ήταν τα πρώτα που έκαναν το πέρασμα στο λευκό.
Οι νοσοκομειακές κλίνες έφεραν πια καθαρά λευκά σεντόνια και σκεπάσματα, μου ευωδίαζαν φρεσκάδα και υγεία. Οι νοσοκόμες φορούσαν τώρα λευκά προστατευτικά πάνω από τα καπέλα τους. Ήταν ώρα και για τον γιατρό να φορέσει την κομψή λευκή στολή του.
Για δύο λόγους κυρίως. Για να επαναφέρει την εμπιστοσύνη του κόσμου στην ειδικότητά του, αλλά και για να σηματοδοτήσει τη νέα εποχή. Πλέον ξέραμε για μικρόβια, ξέραμε για τη σημασία της υγιεινής και το λευκό ήταν το καλύτερο σύμβολο εδώ.
Ως τότε είχε έρθει στο φως ακόμα και η σημασία της πλύσης των χεριών. Η λευκή ποδιά τα ενσάρκωνε όλα αυτά με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
Το μαύρο πανωφόρι ήταν κάποτε πιο πρακτικό για τους λεκέδες, αλλά και πιο κατάλληλο για να συνοδεύεις τον ασθενή στον άλλο κόσμο, τώρα όμως το λευκό ήταν το νέο πρόσωπο της ιατρικής.
Και αυτή η κοσμοϊστορική αλλαγή συνέβη μάλλον γρήγορα. Το πιστοποιούν με τον ιδανικό τρόπο δύο πίνακες του μεγάλου αμερικανού ζωγράφου Τόμας Ίκινς με διαφορά 14 ετών.
Ο πρώτος («Η κλινική του Γκρος») είναι του 1875 και βλέπουμε τους γιατρούς ντυμένους με τα παραδοσιακά μαύρα κοστούμια της εποχής να κάνουν μια εγχείριση στο πόδι ενός άντρα.
Ακριβώς 14 χρόνια αργότερα (1889), ο Ίκινς μας χάρισε έναν δεύτερο μνημειώδη πίνακα, την «Κλινική Άγκνιου», άλλη μια επέμβαση, όπου πλέον όλοι οι γιατροί φορούν λευκές ποδιές.
Ιστορική φωτογραφία από το Γενικό Νοσοκομείο της Μασαχουσέτης το 1889 απαθανατίζει για πρώτη φορά χειρουργούς να φορούν μια κοντομάνικη λευκή ποδιά πάνω από τα καθημερινά τους ρούχα.
Ακόμα και σήμερα, όπως μας βεβαιώνει η Αμερικανική Ιατρική Ένωση, κανείς δεν ξέρει ποιος ήταν ο πρώτος, πού και πότε που φόρεσε τη λευκή ποδιά. Επίσης ασαφές είναι ποιος τη σχεδίασε.
Όλοι πάντως την αγάπησαν, καθώς σκιαγραφούσε μια νέα εικόνα του γιατρού. Ο γιατρός έδειχνε τώρα ως μια καθαρή, ακηλίδωτη πηγή αυθεντίας και γνώσης, μέσα σε ένα ιατρικό περιβάλλον εξάλλου που είχε βελτιωθεί δραστικά κατά τον 19ο αιώνα, μην πούμε μεταμορφωθεί.
Η επιστήμη ήξερε πια καλά για ιούς και βακτήρια και πώς αυτά υπονόμευαν την ίδια την κλινική πράξη. Αν τα νοσοκομεία δεν ήταν καθαρά, αν τα ρούχα των γιατρών δεν ήταν καθαρά, για ποια θεραπεία θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο;
Βάρος δινόταν τώρα εξίσου και στις συνθήκες υγιεινής στα νοσοκομεία. Μόνο αν ήταν όλα καθαρά μπορούσε να αποφευχθεί η ανάπτυξη βακτηρίων, ακόμα και η εξάπλωση μεταδοτικών νόσων.
Μόνο που το χρώμα δεν συμβόλιζε μόνο την καθαριότητα, τη νέα αυτή σταυροφορία κατά των μικροβίων.
Όπως το θέτει κομψά ο Dr. Mark S. Hochberg σε άρθρο του το 2007 στο περιοδικό «Journal of Ethics», το λευκό χρώμα συμβόλιζε και κάτι άλλο: την αλήθεια και τη διαφάνεια.
Όσο πλησιάζαμε στα τέλη του 19ου αιώνα, η δυτική ιατρική ανακάλυψε πως είχε ένα πρόβλημα με την εικόνα της. Ο Τζόζεφ Λίστερ είχε ήδη πείσει τους πάντες για την ανάγκη της αντισηψίας κατά τις χειρουργικές επεμβάσεις και ο Τζον Σνόου είχε θέσει ήδη τις βάσεις της σύγχρονης επιδημιολογίας, χαρτογραφώντας το πρότυπο εξάπλωσης μιας επιδημίας χολέρας στο Λονδίνο.
Η ιατρική γνώση κάλπαζε και απέδιδε πια ζηλευτούς καρπούς. Στις συνειδήσεις ωστόσο του περισσότερου κόσμου η ιατρική δεν ήταν παρά άλλη μια μορφή θεραπείας, έχοντας περίπου την ίδια θέση με τον μυστικισμό, τις δεισιδαιμονίες και την ψευδοεπιστήμη.
Και την ίδια ώρα η παρουσία του γιατρού στο σπίτι προεξοφλούσε συνήθως έναν επώδυνο θάνατο, απότοκο του Μεσαίωνα.
Η φήμη και η απήχηση της επιστήμης αυξάνονταν βέβαια γοργά, καθώς οι θρίαμβοί της δεν είχαν πια σταματημό. Η Βιομηχανική Επανάσταση μεταμόρφωνε τις πόλεις Ευρώπης και Αμερικής και νέες ανακαλύψεις και εφευρέσεις παρουσιάζονταν σε εβδομαδιαία βάση στα χίλια και πλέον επιστημονικά περιοδικά.
Η ιατρική επιστήμη χρειαζόταν όμως και κάτι ακόμα. Οι γιατροί έβγαλαν τα παραδοσιακά μαύρα. Η επισημότητα δεν ήταν τώρα το ζητούμενο, ούτε η συμπαράσταση στους συγγενείς. Η ιατρική έπρεπε να αφορά στη ζωή παρά στον θάνατο και το λευκό θα το συμβόλιζε αυτό με έξοχο τρόπο.
Το άσπρο δεν ήταν εξάλλου άγνωστο στην επιστήμη. Λευκές στολές φορούσαν οι επιστήμονες που εργάζονταν σε εργαστήρια. Λευκές ποδιές θα φορούσαν τώρα και οι γιατροί, που έβρισκαν νέο ρόλο στην κοινωνία.
Οι εξελίξεις έμελλε να είναι ανεπανάληπτες μέσα σε μερικές μόνο δεκαετίες. Ο Γουίλιαμ Όσλερ κυκλοφόρησε το μνημειώδες εγχειρίδιό του «Αρχές και πρακτική της ιατρικής» το 1892, βάζοντας την ιατρική σε νέα πορεία.
Το 1910 δημοσιεύτηκε και ένα ακόμα ορόσημο, η «Έκθεση Φλέξνερ», που καλούσε σε μεταρρυθμίσεις στις ιατρικές σπουδές, αξιώνοντας από τις σχολές να θέσουν υψηλότερα κριτήρια εισαγωγής και να προσανατολίσουν την ιατρική ειδικότητα στην κατεύθυνση της εργαστηριακής έρευνας.
Για πρώτη φορά στην ιστορία τους, οι γιατροί απολάμβαναν πραγματική επιστημοσύνη, το είδος της αυθεντίας που διέθεταν ήδη οι επιστήμονες άλλων κλάδων.
Τώρα δεν τους φώναζαν στα σπίτια την τελευταία κυριολεκτικά στιγμή, όπως συνέβαινε ως και τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν αυτή η συνήθεια είχε μετατρέψει τον γιατρό όχι μόνο σε προφήτη κακών δεινών, αλλά μάλλον σε άγγελο του θανάτου.
Στο διάβα του 20ού αιώνα, η λευκή ποδιά έγινε το σύμβολο του ιατρικού κύρους. Ο σεβασμός στην ιατρική γνώση, που αποδείκνυε μέρα με τη μέρα την αξία της για την ανθρώπινη ζωή, αντικατοπτρίστηκε τελικά στην ιερή σχέση γιατρού και ασθενούς, που θεωρούμε σήμερα ευεργετική για τις κοινωνίες μας.
Πόσο μάλλον που κατά τα τέλη του Β’ Παγκοσμίου ήρθε και η μεγάλη ιατρική τομή, η αντιβίωση. Τα αντιβιοτικά ήταν η ευτυχής ολοκλήρωση του ονείρου που είχε ο δρ Λίστερ, ότι τα βακτήρια μπορούν τελικά να νικηθούν. Για πρώτη φορά η πνευμονία, ένα μολυσμένο σπυρί ή ακόμα και ένας απλός πονόδοντος δεν μπορούσαν να σε καταδικάσουν σε θάνατο…
Κάθε πράγμα κάνει τον κύκλο του και ίσως ζούμε τις τελευταίες στιγμές της λευκής ιατρικής ποδιάς. Κι αυτό γιατί οι έρευνες δείχνουν ότι κάποιες φορές κάνει περισσότερο κακό παρά καλό.
Ειδικά στα νοσοκομεία, η λευκή ποδιά μοιάζει να φεύγει από τη μόδα. Οι χειρουργοί προτιμούν την πράσινη ή την μπλε ποδιά, καθώς κάτω από το εκτυφλωτικό φως των χειρουργείων το λευκό χρώμα «πονάει» τα μάτια και καταλήγει ακόμα και σε πονοκεφάλους.
Οι ψυχίατροι έχουν σταματήσει εδώ και καιρό να τη φορούν, καθώς η λευκή ποδιά προκαλούσε αμηχανία στους δικούς τους ασθενείς. Το ίδιο έχουν κάνει και οι παιδίατροι, η λευκή στολή έμοιαζε απειλητική για τους μικρούς αρρώστους.
Τελευταίες μελέτες καταλήγουν πως ακόμα και οι ίδιοι οι νοσοκομειακοί γιατροί δεν τη θέλουν πια, καθώς τους δίνει μια αίσθηση «αυθεντίας και υπεροχής» έναντι του κόσμου.
Το Εθνικό Σύστημα Υγείας της Αγγλίας έφτασε μάλιστα το 2007 να την απαγορεύσει στα δημόσια νοσοκομεία, επειδή έφερε πλήθος μικροβίων. Το 2012 χαλάρωσε πάντως την απαγόρευση, όταν φάνηκε και πως χωρίς ιατρική ποδιά δεν σταμάτησαν οι ενδονοσοκομειακές λοιμώξεις.
«Όπου φοριούνται οι λευκές ποδιές, πρέπει να αλλάζονται τουλάχιστον ανά εβδομάδα ή όταν είναι εξόφθαλμα μολυσμένες», γράφει σήμερα το Εθνικό Σύστημα Υγείας της Αγγλίας, τονίζοντας πως «οι καλές πρακτικές δεν πρέπει να υποστηρίζουν τη χρήση της λευκής ποδιάς στο περιβάλλον της κλινικής».
Κάτι αντίστοιχο έκανε το 2009 και η Αμερικανική Ιατρική Ένωση, απαγόρευσε τη λευκή ποδιά, δέχτηκε τη δριμεία κριτική των νοσοκομειακών γιατρών και κατέληξαν σε συμβιβαστική λύση: χρειάζονταν περισσότερες μελέτες για να αποφανθούν.
Και η Ινδία σκεφτόταν να την απαγορεύσει το 2015, όταν και οι δικές της μελέτες έδειχναν ότι ο περιορισμός της λευκής ποδιάς στα νοσοκομεία μείωνε την εξάπλωση των νόσων. Το θέμα έμεινε ωστόσο στον αέρα, καθώς οι μελέτες κρίθηκαν μη αποφασιστικές.
Είναι όμως και ο κόσμος, που μοιάζει να μην ξέρει τι θέλει. Οι έρευνες βρίσκουν συνεχώς πως οι νεότεροι δεν θέλουν να βλέπουν τους γιατρούς στα λευκά, το θέλουν όμως οι μεγαλύτερης ηλικίας άνθρωποι.
Στη Δανία δεν θα δεις σήμερα γιατρό που να φορά λευκή ποδιά. Θα τον δεις όμως έτσι στη Σουηδία, τη Νορβηγία και τη Φινλανδία.
Ίσως η λευκή ποδιά έχει καταλήξει να γίνει πολύ απειλητική για κάποιους, ένα τρομακτικό σύμβολο που όταν το δεις, νιώθεις πως θα ξεβολευτείς από τη συνήθη καθημερινότητά σου.
Ίσως πάλι να είναι σήμερα ένα απομεινάρι του παρελθόντος, όταν ενσάρκωνε τη δομική ιεραρχία του γιατρού και την κοινωνική υπεροχή του έναντι του ασθενούς.
Ίσως τέλος να παραμένει για κάποιους αυτός ο «μανδύας συμπόνιας» που ήταν εδώ και έναν αιώνα, το απόλυτο σημάδι πως κάποιος εκεί έξω νοιάζεται για τη ζωή σου και ξέρει πώς να σε κάνει καλά.
Ο κόσμος της ιατρικής δεν έχει σταματήσει να εξελίσσεται. Και μέσα σε αυτό το πνεύμα αναρωτιούνται πλέον κάποιοι αν η λευκή ποδιά λειτουργεί τελικά θετικά ή αρνητικά για τον ασθενή.